تحلیل بر هم کنش عوامل تأثیر گذار در مشارکت اجتماعی در نظریۀ شبکۀ کنشگر لاتور با استفاده از روش کیفی زمینه‌ای در بازار تاریخی تبریز

نوع مقاله : مقالۀ پژوهشی

نویسندگان

1 گروه معماری، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.

2 گروه معماری، دانشگاه هنر اسلامی تبریز، تبریز، ایران.

چکیده

بیان مسئله: نظریة کنشگر-شبکه، رویکردی نوین نسبت به حل مسائل مختلف از قبیل مشارکت اجتماعی دارد. این رویکرد جدید، بستری مناسب برای ردیابی کنشگران انسانی (مردم و عنصر قدرت) و غیرانسانی (فضا) ایجاد می‌کند. در این الگو، جهت ایجاد مشارکت اجتماعی، گونه‌ای از روابط قدرت در نظر گرفته شده که در آن، فضا نیز در کنار مردم و نهاد قدرت، به کنشگری می‌پردازد.
هدف پژوهش: هدف پژوهش حاضر، تحلیل و تببین روند برهم‌کنش سه عنصر مردم، نهاد قدرت و فضا و تأثیر غایی آن در ایجاد مشارکت اجتماعی در سطح بازار تاریخی تبریز است.
روش پژوهش: این پژوهش با روش‌شناسی کیفی از نوع داده‌بنیاد، مبتنی بر نظریة کنشگر-شبکه، به مطالعة کنشگران انسانی و غیر انسانی موجود در شبکه می‌پردازد. پژوهش حاضر، به لحاظ هدف از نوع کاربردی و به لحاظ ماهیت، از نوع توصیفی‌ـ‌تحلیلی است که روش کار با تأکید بر رویکرد زمینه‌گرایی و استفاده از مصاحبه‌های عمیق نیمه‌ساختاریافته (مبتنی بر روش‌های زمینه‌ای) صورت گرفته است. داده‌ها از طریق مصاحبۀ عمیق با 45 نفر از بازاریان، متخصصین و مسئولین (مدیران شهری) به‌عنوان مطلعین این حوزه انجام شده است.
نتیجه‌گیری: بسیاری از معضلات مربوط به نظام‌های شهری از جمله ساختار بازارهای تاریخی کشور، از عوامل غیردموکراتیکی مانند عدم مشارکت‌پذیری، نقض حقوق شهروندی، عدم آگاهی، عدم انعطاف‌پذیری در تصمیم‌های دولتی و زوال کثرت‌گرایی نشئت می‌گیرد. نتایج تحقیق براساس داده‌ها و مستندات مستخرج از مصاحبه‌ها حاکی از آن است که ارتقای مؤلفۀ فضایی بازار تاریخی تبریز در گرو افزایش آگاهی بازاریان و ایجاد نقش مثبت برای آنها در انواع تصمیم‌گیری‌های مختلف است. فرایندی که با ایجاد فرصت‌های برابر منجر به تقویت آگاهی شهروندان می‌شود و به‌جایگاه مردم، نه به‌عنوان مشکل بلکه به‌مثابۀ راه‌حل، ارج می‌نهد. البته در این میان و به موازات این مسئله، تقویت ساختارهای اقتصادی و همچنین تقویت حس تعلق خاطر می‌تواند نقشی دو چندان، ایفا نماید.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

An Analysis of Interactions among Influential Factors Contributing to Social Participation in the Historic Bazaar of Tabriz through the Lens of Latour Actor-Network Theory: A Grounded Theory

نویسندگان [English]

  • Raana Aghajani Refah 1
  • Vida Norouzborazjani 1
  • Ahad Nejad Ebrahimi 2
1 Department of Architecture, Central Tehran Branch, Islamic Azad University, Tehran, Iran.
2 Faculty of Architecture and Urbanism, Tabriz Islamic Art University, Tabriz, Iran.
چکیده [English]

Problem statement: The actor-network theory offers a new approach to solving a variety of problems such as social participation. This new approach sets a good platform to track the trajectory of human (people and the element of power) and inhuman (space) actors. In this model, to create social participation, it is necessary to establish a kind of power relations in which space also acts alongside the people and the institution of power.
Research objective: The current study aims to analyze the process of interactions among the three elements of people, the institution of power and space, and explains its effect on social participation in the historic bazaar of Tabriz.
Research Method: This research draws upon actor-network theory to examine human and nonhuman actors in the network using the qualitative method. The present study is applied in terms of purpose and descriptive-analytical in terms of nature. To this end, the grounded theory method was used and semi-structured in-depth interviews were conducted (Data-driven methods). The data were gathered through in-depth interviews with 45 marketeers in the grand bazaar of Tabriz, experts, and authorities (city managers) as knowledgeable in this field.
Conclusion: Many problems associated with urban systems, including the structure of historic markets in Iran, arise from non-democratic actors such as lack of participation, violation of civil rights, lack of awareness, inflexibility in government decisions, and the decline in pluralism. The results of the research based on the evidence and interviews indicate that the improvement of the spatial component of Tabriz historic bazaar depends on raising the awareness of marketeers and creating a positive role for them in various decisions. This process needs to create equal opportunities to raise the awareness of the citizens and respect the position of the people, not as a problem but as a solution. However, in parallel with this, strengthening both economic structures and the sense of belonging play a double role.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Social participation
  • Latour theory
  • Grounded theory
  • Tabriz historic bazaar
آقاجانی رفاه، رعنا، نوروز برازجانی، ویدا و نژادابراهیمی، احد. (1400). واکاوی عوامل اجتماعی و کالبدی زمینه‌ساز مشارکت بازاریان در تداوم حیات بازار تاریخی تبریز. نگرش‌های نو در جغرافیای انسانی، 13(2)، 788-806.
اسلامی، غلامرضا و کامل نیا، حامد. (1392). معماری جمعی: از نظریه تا عمل. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
اسمعیلی سنگری، حسین و عمرانی، بهروز. (1393). پایگاه میراث جهانی مجموعۀ بازار تاریخی تبریز (اقدامات و چالش‌ها). دانش مرمت و میراث فرهنگی، 2(4)، 75-91.
باغستانی برزکی، حوریه. (1387). بررسی تأثیر آگاهی شهروندان از حقوق شهروندی بر توسعۀ شهروندی فعال و پاسخ‌گویی و شفافیت شهرداری تهران (پایان‌نامۀ منتشرنشدۀ کارشناسی ارشد مدیریت امور شهری). دانشکدۀ مدیریت، دانشگاه تهران.
بنی‌طالبی دهکردی، بهاره؛ رهنمای رودپشتی، فریدون؛ نیکومرام، هاشم و طالب‌نیا، قدرت‌الله. (۱۳۹۴). تبیین نظریۀ شبکۀ کنشگران (ANT) در حسابداری از منظر دانش. دانش حسابداری و حسابرسی مدیریت، 4(16)، ۱۱۹–۱۳۰.
بهزاد فر، مصطفی و طهماسبی، اردلان. (1392). شناسایی و ارزیابی مؤلفه‌های تأثیرگذار بر تعاملات اجتماعی تحکیم و توسعۀ روابط شهروندی در خیابان‌های شهری: نمونۀ مورد مطالعه سنندج. باغ نظر، 10(25)، 17-28.
بهشتی اصل، احد، ابراهیمی، محمد و عزیزی، علی. (1398). واکاوی مفهوم خاطره‌انگیزی در تداوم دلبستگی مکانی در بازار تاریخی تبریز. مطالعات طراحی شهری و پژوهش‌های شهری، 2(3)، 40-56.
پورعزت، علی اصغر؛ قلی‌پور، آرین و باغستانی برزکی، حوریه.(1388). رابطة آگاهی شهروندان از حقوق شهروندی با پاسخ گویی و شفافیت سازمان. رفاه اجتماعی، 10(38)، 7-40.
پیران، پرویز. (1374). برنامۀ جامع آگاه‌سازی به سوی پایداری و شهروندمداری. تهران: دفتر پژوهش‌های فرهنگی.
تقوایی، مسعود؛ بابانسب، رسول و موسوی، چمران. (1388). تحلیلی بر سنجش عوامل مؤثر بر مشارکت شهروندان در مدیریت شهری مطالعۀ موردی: منطقۀ 4 شهر تبریز. مطالعات و پژوهش‌های شهری و منطقه‌ای، 1(2)، 19-26.
جاودانی، علی و پروین، حسین. (1394). مشارکت فضا و مردم یا اتصال امر سیاسی و فضای شهری (نمونه موردی: محلۀ باب الوزیر و میدان التحریر قاهره، 1391). باغ نظر، 12(34), 109–
حاتمی گلزاری، الهام؛ میرزا کوچک خوشنویس، احمد؛ بایزیدی، قادر و حبیبی، فؤاد. (1398). تحلیلی بر مؤلفه‌های تأثیرگذار در ماندگاری معماری بازارهای تاریخی ایران (مطالعۀ موردی: بازار تاریخی تبریز). معماری و شهرسازی پایدار، 7(1)، 129-143.
حبیبی، محمد و رضوانی، سعید. (1385). شهرسازی مشارکتی، تمایز مفهومی و ارزیابی تجربیات ایرانی. صفه، 15(43)، 50-70.
حق‌پرست، فرزین و اسمعیلی سنگری، حسین. (1397). مدیریت مجموعه میراث جهانی بازار تاریخی تبریز با تکیه بر مشارکت مردمی. مدیریت شهری، 17(50)، 145-162.
حق‌پرست، فرزین و اسمعیلی سنگری، حسین. (1398). روند شکل گیری و توسعه بازار تاریخی تبریز در بستر مشارکت اجتماعی بعد از زلزله ۱۱۹۴ ه.ق. جغرافیا و برنامه‌ریزی منطقه‌ای، 9(4)، 515-533.
ربانی، محمد و طاهری، علی. (1388). تبیین جامعه‌شناختی میزان دین‌داری و تأثیر آن بر سرمایۀ اجتماعی در بین ساکنان شهر جدید بهارستان. علوم اجتماعی دانشگاه مشهد، 2(5)، 91 ـ 129.
ردادی، محسن. (1387). مؤلفه‌های سرمایۀ اجتماعی در اسلام. تهران: انتشارات دانشگاه امام صادق (ع).
رستمی، کاظم. (1382). نقش مشارکت مردمی در توسعة روستایی با تأکید بر مشارکت سنتی و جدید (نمونه موردی: بخش قلارد شهرستان لردگان) (پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری)، دانشگاه تربیت مدرس، تهران.
رفیعیان، مجتبی و الوندی پور، نینا. (1394). مفهوم‌پردازی اندیشه حق به شهر، در جستجوی مدلی مفهومی. جامعه‌شناسی ایران، 16(2)، 25-47.
سعیدوندی، مهدی و مهوش، محمد. (1394). آسیب‌شناسی شاخص‌سازی مفاهیم اسلامی در معماری اسلامی. مطالعات شهر ایرانی اسلامی، 21(3)، 47-56.
سعیدی، محمدرضا. (1382). درآمدی بر مشارکت مردمی و سازمان‌های غیر دولتی. تهران: انتشارات سمت.
شربتیان، محمدحسن و امینیان، اعظم. (1392). سنجش سرمایۀ اجتماعی دانشجویان پیام نور خراسان جنوبی و عوامل مؤثر بر آن. مطالعات جامعه‌شناختی جوانان، 3(9)، 93- 114.
شرفی، مرجان و برک‌پور، ناصر. (1389). گونه‌شناسی تکنیک‌های مشارکت شهروندان در برنامه‌ریزی شهری، بر مبنای سطوح مختلف مشارکت. نامۀ معماری و شهرسازی، 2(4)، 77-100.
شریف‌زاده، رحمان. (1394). مذاکره با اشیاء، برونو لاتور و نظریۀ کنشگر شبکه. تهران: نشر نی.
شریف‌زاده، مریم؛ زمانی، غلامحسین؛ کرمی، عزت‌الله؛ ایمان، محمدتقی و خلیلی، داور. (۱۳۹۱). رویکرد نظریۀ شبکۀ کنشگران و کاربرد آن در بررسی سامانۀ اطلاعات اقلیمی کشاورزی.پژوهشگاه علوم و فناوری، 28(2)، ۴۳۳–۴۵۴.
صیامی، قدیر؛ اختری تکله، اکرم و خانی زاده، محمدعلی. (1395). سنجش معیارهای سرزندگی اقتصادی بازارهای تاریخی ایران با رویکرد بازآفرینی؛ (مطالعه موردی: بازار تاریخی قزوین). آمایش محیط، 9(34)، 1-26.
فروتن، منوچهر؛ عراقچیان، محمدرضا و صنعتگر کاخکی، مریم. (1390). نقش بازارهای سنتی در ساختار فضایی شهرهای اسلامی و ایرانی (پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد معماری). دانشکدۀ معماری، دانشگاه آزاد اسلامی همدان، ایران.
فکوهی، ناصر، (1381). شکل‌گیری هویت و الگوهای محلی و ملی و جهانی، نمونه موردی: لرستان. جامعه‌شناسی ایران، 4(4)، 127-161.
فنی، زهره. (۱۳۹۲). فضا، مقیاس وجهانی‌شدن با تحلیل تئوری شبکۀ کنشگران (ANT). مطالعات راهبردی جهانی‌شدن، 4(12)، ۹۳ – ۱۰۶.
قاضی طباطبایی، محمود و ودادهیر، ابوعلی. (۱۳۸۶). جامعه‌شناسی علم فناوری، تأملی بر تحولات اخیر جامعه‌شناسی علم. نامۀ علوم اجتماعی، 31(1)، ۱۲۵–۱۴۲.
لطیفی، غلامرضا و احمدی، حمیده سادات. (1389). شهروندی و شهرسازی مشارکتی. کتاب ماه علوم اجتماعی، 36، 55-63.
مرصوصی، نفیسه. (1389). تحلیل کارکردهای اقتصادی بازار تبریز و حوزۀ نفوذ آن. پژوهش‌های جغرافیای انسانی، 43(75)، 133-152.
مزینی، منوچهر. (1378). ساختار مدیریت شهری در ایران. تهران: وزارت کشور، مرکز مطالعات و برنامه‌ریزی شهری.
مهری، فائزه و داودپور، زهره. (1398). بهره‌گیری از نظریۀ چیدمان فضا در کاهش انزوای اجتماعی-فضایی محله‌های شهری. پژوهش‌های جغرافیای انسانی، 51(2)، 357-371.
نوروز برازجانی، ویدا. (1397). روش‌شناسی پژوهش کیفی. تهران: شرکت بین‌المللی پژوهش و نشر یادآوران.
نیازی، محسن. (1385). تبیین مشارکت احتماعی شهروندان کاشان. کاشان شناخت، (2)، 127- 147.
یزدانیان، احمد و کشت‌کار، وحید. (1394). تأثیر حوزۀ عمومی بر مشارکت شهروندان در امور شهری، با تأکید بر بازآفرینی شهری. هفت شهر، 4(53 و 54)، 20- 28.
Abbott, J. (2013). Sharing the city: community participation in urban management. London: Routledge.
Arnstein, Sh. R. (1996). A ladder of citizen participation. Journal of the American Institute of Planners, 35 (4), 216-224.
Botterill, L. C. & Fisher, M. (2002). Magical thinking: The rise of the community participation model. Paper presented at the Jubilee conference of the Australasian Political Studies Association, Australian National University, Canberra.
Cicognani, E., Pirini, C., Keyes, C., Joshanloo, M., Rostami, R. & Nosratabadi, M. (2008). Social Participation, Sense of Community and Social Well Being: A Study on American, Italian and Iranian University Students. Social Indicators Research, 89(1), 97–112.
Creswell, J. W. (2009). Research Design: Qualitative, Quantitative, and Mixed Methods Approaches. Los Angeles: Sage.
Granier, B. & Kudo, H. (2016). How are citizens involved in smart cities? Analysing citizen participation in Japanese “Smart Communities”. Information Polity, 21(1), 61-76.
Helliwell, J. F., Huang, H. & Wang, S. (2014). Social capital and well-being in times of crisis. Journal of Happiness Studies, 15(1), 145-162.
Latour, B. (2005): Reassembling the Social, an Introduction for Actor-Network Theory. Oxford: Oxford University Press Inc,
Juarez, J. A. & Brown, K. D. (2008). Extracting or empowering? A critique of participatory methods for marginalized populations. Landscape Journal, 27(2), 190-204.
Lefebvre, H. (2003). The Urban Revolution (R. Bononno, Trans.). Minneapolis: University of Minnesota Press.
Lotfi, B. (2010). Spatial agency, the role of Tehran’s freedom square in protests of 1979 and 2009. Budapest: Central European University.
Mohammadi Kalan, A. & Oliveira, E. (2015). The sustainable architecture of bazaars and its relation with social, cultural and economic components (Case study: the historic Bazaar of Tabriz). International Journal of Architecture and Urban Development, 5(4), 5-12.
Rowe, M. & Ponce, A. N. (2020). How Shall We Promote Citizenship and Social Participation? I In: H.H. Goldman, R.G. Frank, J.P. Morrissey (Eds.). Handbook of U.S. Mental Health Policy. London, UK: Palgrave MacMillan; 2019. pp. 573–599.
Toutakhane, A. M. (2018). Influencing factors on performance of social behavior settings at parks and green spaces of Tabriz. Journal of Urban and Regional Analysis, 10(2), 199-215.
Tomé, V., Lopes, P., Reis, B. & Dias, C. P. (2019). Active citizenship and participation through the media: a community project focused on pre-school and primary school children. Comunicação e Sociedade, 36, 101–120.
Wu, F. (2012). Neighborhood Attachment, Social Participation, and Willingness to Stay in China’s Low-Income Communities. Urban Affairs Review, 48(4), 547–570.
Xiao, L., Zhang, G., Zhu, Y. & Lin, T. (2017). Promoting public participation in household waste management: A survey based method and case study in Xiamen city, China. Journal of Cleaner production, 144, 313-322.