تبیین تأثیرات نهاد اجتماعی-اقتصادی وقف بر سازمان فضایی شهر (نمونه موردی: شهر مشهد در عصر صفوی)

نوع مقاله : مقالۀ پژوهشی

نویسندگان

1 پژوهشگر دکتری شهرسازی اسلامی، دانشکده معماری و شهرسازی، دانشگاه هنر اسلامی تبریز، تبریز، ایران

2 دانشیار دانشکدۀ معماری و شهرسازی، دانشگاه هنر اسلامی تبریز، تبریز، ایران.

چکیده

بیان مسأله: نهاد وقف تحت تأثیر وجود بارگاه ملکوتی حضرت رضا (ع) نقشی جدی در سازمان فضایی شهر مشهد در ادوار مختلف به خصوص عصر صفوی داشته است لیکن، این موضوع به دلیل دشواری در بازنمایی سازمان فضایی شهری اعصار گذشته کمتر بررسی شده است.
اهداف پژوهش: پژوهش حاضر قصد دارد با بازنمایی سازمان فضایی شهری در عصر صفوی و بررسی موقوفات شهر مشهد در این دوره، به تبیین تأثیرات نهاد اجتماعی-اقتصادی وقف بر سازمان فضایی شهر بپردازد.
روش پژوهش: ابتدا با استفاده از نقشه‌ها، اسناد و کتب تاریخی نقشة سازمان فضایی شهری مشهد در عصر صفوی ترسیم‌شده و در گام بعد با بررسی منابع و وقفنامه‌های تاریخی، 45 موقوفه قابل شناسایی در نقشه جانمایی و در نهایت موقعیت این موقوفات در نسبت با سازمان  فضایی شهری تحلیل شد.
نتیجهگیری: نتیجه نشان می‌دهد مهمترین تغییرات وقف پایة شهر مشهد در عصر صفوی احداث خیابان اصلی به نام «چهارباغ(خیابان)»، «میدان (صحن) عتیق» و دو دروازه بالاخیابان و پایین‌خیابان است. سازمان شهری شامل فضاهای شهری، شبکة معابر اصلی شهر، کانون‌های فعالیتی، منظر و نشانه‌های شهری، اندام‌های طبیعی، ساخت اجتماعی-فرهنگی و ساخت سیاسی-امنیتی را به طور جدی توسط تغییرات وقف‌پایه دگرگون شده است. تغییرات وقف‌پایه ضمن حفظ ارتباط ارگانیک با ساختار کهن، ساختار شمالی-جنوبی شهر را به راستای شرقی-غربی تغییر می‌دهد و کانون‌‌های فعالیتی و عناصر شاخص مقیاس شهری و فراشهری از قبیل کاربری‌های آموزشی، مذهبی، بهداشتی، اقامتی و تجاری (که عمدتاً وقف بوده‌اند) را در این محور سامان می‌دهد. این تغییرات دسترسی حرم مطهر به دو دروازة جدید و ارگ حکومتی را تسهیل کرده و دو کریدور بصری منحصر به فرد با چهار نشانة شاخص ایجاد می‌کند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Explaining the Effects of the Socio-Economic Institution of Waqf on the Urban Spatial Organization (Case Study: Mashhad in the Safavid Era)

نویسندگان [English]

  • Mohammad Hossein Kazemi Andaryan 1
  • Ahad Nejad Ebrahimi 2
1 Ph.D. Student in Islamic Urbanism, Architecture and Urbanism Faculty, Tabriz Islamic Art University , Tabriz, Iran.
2 Associate Professor of Architecture and Urbanism Faculty, Tabriz Islamic Art University , Tabriz, Iran.
چکیده [English]

Problem statement: Under the influence of  Imam Reza (AS) holy shrine, the Waqf institution has played a serious role in the spatial organization of Mashhad in different periods, especially in the Safavid era, but this issue has been less studied due to the difficulty in representing the urban spatial organization of previous eras.
Research objective: The present study intends to explain the effects of the Waqf socio-economic institution on the spatial organization of the city by representing the urban spatial organization in the Safavid era and examining the endowments of Mashhad in this period.
Research method: First the map of Mashhad urban spatial organization in the Safavid era was drawn based on maps, documents, and historical books, and in the next step, by examining historical sources and endowment letters, 45 identifiable endowed properties were located in the map and finally the location of these endowed properties in the relationship with the urban spatial organization were analyzed.
Conclusion: The result shows that the most important endowment-based change of the city of Mashhad in the Safavid era is the construction of the main street called “Chaharbagh (Khyaban)”, “Atiq Square” and two gates of Bala Khyaban and Paeen Khyaban. Urban spatial organization, including urban spaces, the arterial network of the main city, centers of activity, urban landscape and landmarks, natural organs, socio-cultural structure, and political-security structure, has been seriously transformed by endowment-based changes. Endowment-base changes while maintaining the organic connection with the old structure, changing the north-south structure of the city to the east-west direction structure. It organizes the centers of activity and the key elements of the urban and metropolitan scale, such as educational, religious, Sanitary, accommodational, and commercial land uses (which have been mainly endowed) in this axis. This has facilitated access to the holy shrine to the two gates and Arg-e shahi, making the two unique visual corridors and creating four significant landmarks.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Waqf
  • Safavid
  • Urban Organization
  • Khyaban
  • Chaharbagh
  • Urban Space
ادارة کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان خراسان رضوی. (1398). لیست بناهای تاریخی ثبت شده. تاریخ مراجعه: 10/08/1398. قابل دسترس در:http://mashhad.razavichto.ir/recorded%20monuments-mashhad.aspx
اع‍ت‍م‍ادال‍س‍ل‍طن‍ه‌، م‍ح‍م‍دح‍س‍ن‌ب‍ن‌ ع‍ل‍ی‌. (1301ق). مطلع الشمس. چاپ سنگی. طهران: حسن بن علی‌المراغی.
آستان قدس رضوی. (1273ق). صورت و سواد وقفنامة کلیة املاک موقوفه. نسخه خطی. محل نگهداری: کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران.
پاکزاد، جهانشاه. (1390). تاریخ شهر و شهرنشینی در ایران از آغاز تا دوران قاجار. تهران: آرمانشهر.
حسن آبادی، ابوالفضل. (1391). بررسی تحلیلی جنبه‌های مصرف موقوفات آستان قدس رضوی در دورة صفویه. پژوهشنامة مطالعات اسنادی و آرشیوی، (1).
خانیکوف، نیکلای ولادیمیروویچ. (1236). نقشة مشهد. در کتاب: قاجارقوانلو، زین‌العابدین‌بن‌شکرالله.(1382). نفوس ارض اقدس، یا، مردم مشهد قدیم. ویراستار: مهدی سیدی. مشهد: انتشارات مهبان.
خانیکوف، نیکلای ولادیمیروویچ. (1375). سفرنامة خانیکوف: گزارش سفر به بخش جنوبی آسیای مرکزی (ترجمة اقدس یغمائی و ابوالقاسم بیگناه). مشهد: آستان قدس رضوی.
خراسانی، محمد هاشم بن محمدعلی. (1381ق). منتخب التواریخ. تهران: انتشارات اسلامیه.
دادمرزی، سید مهدی. (1378). فقه استدلالی: ترجمه تحریر الروضه فی شرح اللمعه. قم: انتشارات طه.
دالمج، جولیس. (1248). نقشة مشهد مقدس. مشهد: کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، کتابخانه تخصصی جغرافیا.
دهقان، مرضیه. (1395). تأثیر نهاد وقف بر آموزش مسائل دینی در دورة صفویه. مجموعه مقالات نشست تخصصی وقف در ایران با تأکید بر موقوفه عباسقلیخان شاملو، مشهد: دانشگاه فردوسی .
ذکاوت، کامران. (1390). جایگاه سازمان فضایی در طراحی شهری. صفه، 21(54)، 105-118.
رضوانی، علیرضا. (1384). در جستجوی هویت شهری مشهد. تهران: وزارت مسکن و شهرسازی.
روشنی زعفرانلو، قدرت الله. (1356). سه سفرنامه. تهران: توس.
رهنما، محمد رحیم. (1390). شناسایی و وجه تسمیه معابر، محلات و اماکن عمومی بافت قدیمی شهر مشهد. مشهد: ادارة کل روابط عمومی و بین‌الملل شهرداری مشهد.
سیدی، مهدی. (1378). تاریخ شهر مشهد. جامی، تهران.
سیدی، مهدی. (1382). سیمای تاریخی-فرهنگی شهر مشهد. تهران: آوام.
شهیدی، حمیده. (1394). نقش وقف در توسعه آبی و شکل‌گیری فضاهای شهری مشهد در دورة صفویه. فصلنامة مطالعات تاریخ اسلام، (25)، صص 120-95
شیبانی، عبدالرضا. (1380). سیمای وقف در خراسان.  مشهد: موسسه فرهنگی انتشاراتی سگال.
صنیع الدوله، محمد حسین خان (اعتمادالسطلنه). (1362). مرآت البلدان (تصحیح: عبدالحسین نوایی). ج.4. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
عطاردی، عزیزالله. (1380). منابع موقوفات آستان قدس رضوی و فهرست واقفان مشهد مقدس. فصلنامه وقف میراث جاویدان، (35 و 36)، 115-128.
عکس هوایی شهر مشهد. (1335). [بی جا]: [بی نا]
قصابیان، محمدرضا. (1377). تاریخ مشهد از پیدایش تا آغاز دورة  افشاریه. مشهد: انصار.
کاویانیان، محمد احتشام. (1354). شمس الشموس(انیس النفوس)، [بی جا]: [بی نا]
کبیری، عبدالرحیم. (1336) .آثار تاریخی و باستانی مشهد. فرهنگ خراسان، (2 و 3).
لشکر 8 خراسان. (1333). نقشه راهنمای شهر مشهد. مشهد: شعبه نقشه برداری لشگر 8 خراسان.
ماهوان، احمد. (1383). تاریخ مشهدالرضا علیه السلام. مشهد: انتشارات ماهوان.
متولی حقیقی، یوسف. (1392). تاریخ معاصر مشهد. مشهد: مرکز پژوهش‌های شورای اسلامی شهر مشهد.
مخلصی، محمد علی. (1374). مشهد، پایتخت افشاریان. در پایتختهای ایران. به کوشش محمد یوسف کیانی. تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور.
مدرس رضوی، محمد تقی؛ فیاض، علی اکبر؛ مؤید ثابتی، سید علی؛ مولوی، عبدالحمید و فرخ، محمود. (1385). مشهد در آغاز قرن چهارده خورشیدی (مشهور به گزارش مکتب شاهپور). تصحیح و توضیح: مهدی سیدی. مشهد: آهنگ قلم.
کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی. (1037ق). توجیهات و مقررات. توجیهات. مرسومات. عمله بیوتات. پرداخت مرسوم و مقرری کارکنان مطبخ آستان قدس، مخزن اسناد مکتوب: سند شماره 31863.
مستوفی، اسماعیل بن حبیب الله. (1317ق). آثار الرضویه. چاپ سنگی. مشهد: [بی نا].
مفخم پایان، لطف‌الله. (1345). راهنمای شهر مقدس مشهد. مشهد: انجمن جهانشاهی(جغرافیایی) خراسان، دانشگاه مشهد.
مک گرگور، سی. ام. (1336). سفری به ایالت خراسان (ترجمة مجید مهدی‌زاده). مشهد: معاونت فرهنگی آستان قدس رضوی.
مولوی، عبدالحمید. (1344). معرفی ابنیة تاریخی خراسان؛ مدرسة قدیمیه دینیه نواب. نامه آستان قدس، (22 و 23)، 213-204.
مولوی، عبدالحمید. (1389). ابنیه و مشاهیر (مجموعه مقالات). به کوشش محسن حسینی. مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی.
مهندسین مشاور طاش. (1385). مطالعات پایه طراحی شهری طرح نوسازی و بهسازی بافت پیرامون حرم مطهر حضرت رضا (ع). بخش اول، ویرایش اول. مشهد: طاش.
نوعی، غلامحسین. (1395). تاریخ وقف در ایران با تأکید بر موقوفات عباسقلی خان شاملو.  مشهد: انتشارات بوی شهر بهشت.
ولیان، عبدالعظیم. (1356). آستان قدس، دیروز و امروز. مشهد: آستان قدس رضوی.
 
Deguilhem, R. (2008). The Waqf in the city. In The City in the Islamic World, (2), 929-956.
Efendic, V. & Bisić, M. (2020). Potentials of Waqfs from a Socio-Economic Perspective: The Case of Bosnia and Herzegovina. Islamic Finance Practices, 77-110.
Kana’an, R. (2001). Waqfs and Urban Structures: the Case of Ottoman Damascus. Journal of Islamic Studies, 12 (1), 88-90.
Keser, A. & Kurt, E. (2016). The Contributions of Waqfs and Urban Development to the Settlement of Public Health Services: An Overview to Turkish Administrative History of Anatolian Seljuks. Journal of Humanities And Social Science, 21(10), 66-79.
Lteif, C. & Soulard, C. T. (2019). Urban agriculture in Beirut, Lebanon: The role of waqf land. Rives mediterraneennes, (2), 183-205.
Nabi, M. G., Islam, M. A., Bakar, R. & Masuduzzaman, M. (2019). Using Waqf for Socio-Economic Development in Bangladesh: Potentials, Challenges, and Policy Directions. In Ali, Khalifa Mohamed, and M. Kabir Hassan, eds. Revitalization of Waqf for Socio-Economic Development, Volume II. Springer International Publishing Development, Volume II, 107-133.
National Imagery and Mapping Agency. (1999). Mashhad map image. Retrieved November 8, 2020, from: https://maps.lib.utexas.edu/maps/jog/iran/txu-oclc-58750648-nj40-16.jpg
Nour, H. (2015). Reconsidering the WAQF: Traditional mechanism of urban regeneration in historic Muslim cities. International Journal of Architectural Research: ArchNet-IJAR, 9(1), 18-30.
Obaidullah, M. (2016). A framework for analysis of Islamic endowment (waqf) laws. Int’l J. Not-for-Profit L, 18(1), 54-64 .
Saduman, S. & Aysun, E. E. (2009). The socio-economic role of waqf system in the Muslim Ottoman cities’ formation and evolution. Trakia Journal of Sciences, 7(2), 272-275.
Suhaimi, F. M., Rahman, A. A. & Marican, S. (2014). The role of share waqf in the socio-economic development of the Muslim community: The Malaysian experience. Humanomics, 30(3), 227-254.
Toru, M. (2018). Transregional Comparison of the Waqf and Similar Donations in Human History1. Intellectual Discourse, 26,  1007–1023.
Zuki, M. S. M. (2012). Waqf and its role in socio-economic development. International Journal of Islamic Finance, 195(1014), 1-11.