بررسی و تحلیل کاربری فضاهای دست‌کند حاشیه آبگرم ورتون استان اصفهان

نوع مقاله : مقالۀ پژوهشی

نویسندگان

1 هیات علمی دانشگاه نیشابور (دانشکده هنر فردوسی مشهد)

2 هیئت علمی دانشگاه نیشابور

3 استادیار گروه باستان شناسی دانشگاه نیشابور

چکیده

بیان مسأله : چشمه آبگرم ورتون در روستای ورتون واقع در 35 کیلومتری شمال شرق شهرستان اصفهان، به دلیل اهمیت درمانی‌اش در ادوار مختلف تاریخی حائز اهمیت بوده است که از شواهد آن می‌توان به ساخت حوضخانه‌‌‌‌ها در دوره‌‌‌‌های مختلف تاریخی در مجموعه تاریخی آبگرم ورتون اشاره کرد. علاوه بر این بناها، در حاشیه چشمه آبگرم ورتون، فضاهای دست‌کندی نیز ایجاد شده است که تا به امروز ناشناخته مانده و مورد مطالعه قرار نگرفته است. انجام این پژوهش در صدد پاسخگویی به دو سؤال بنیادی در رابطه با کاربری و قدمت مجموعه دست‌کندهاست. هدف از این پژوهش، معرفی، گونه‌شناسی، ‌‌ارایه گاهنگاری نسبی و تحلیل فضاهای مجموعه دست‌کند مذکور است. معرفی، تحلیل نسبی کاربری و زمان ایجاد این مجموعه دست‌کند می‌تواند زمینه‌ای برای بررسی‌های دقیق علمی در سطح منطقه برای شناسایی این‌گونه معماری باشد که نقش مهمی در دوران قبل از اسلام تا کنون در نظام اجتماعی و شهری حکومت‌‌‌‌ها و جوامع بشری ایفا کرده است.   
روش تحقیق : روش این پژوهش در تبیین زمان ایجاد این مجموعه، استفاده از رویکرد تاریخ‌گذاری مکتب انالز با تأکید بر روش تطبیقی مارک بلوخ است؛ یعنی پژوهش در رابطه با حوزه یا ناحیه ویژه و مورد نظر خود که از طریق کاوش و جست‌وجو با حوزه موازی (هم‌زمان) در ناحیه، کشور یا قاره‌ای دیگر انجام می‌شود و یا فقط با همان ناحیه در یک‌زمان صورت می‌گیردکه نهایتاً منجر به بررسی و تطبیق مجموعه دست‌کند آبگرم ورتون در بستر تاریخی - فرهنگی‌اش از دوره ساسانی تا صفوی می‌شود که شواهد آن در مجموعه وجود دارد و به راحتی می‌توان سبک، عناصر و مصالح معماری آنها را به روشی تطبیقی مطالعه کنیم. همچنین رویکرد مورد استفاده در تحلیل کاربری این مجموعه، رویکرد باستان‌شناسی فضایی است که مبتنی بر تحلیل‌‌‌‌های هندسی و ریاضی است. در این راستا ابتدا مجموعه دست‌کند آبگرم ورتون معرفی و سپس کاربری و زمان ایجاد آن با توجه به مبانی نظری رویکردهای مورد استفاده، همچنین تکنیک‌های معمارانه و تحلیل فضاها و مقایسه آن با سایر بناهای مجموعه، تحلیل و بررسی می‌شود.
نتیجه‌گیری : نتایج حاصل از پژوهش براساس بررسی عناصر معمارانه موجود در فضاهای دست‌کند و تحلیل فضایی، نشانگر کاربری این فضاها به عنوان مجموعه‌ای برای اسکان موقت مسافرین و بیماران مراجعه‌کننده به آبگرم است. همچنین با بررسی و تطبیق مصالح به کار رفته در ورودی فضاها، تکنیک معماری و مقایسه آنها با عناصر دیگر بناهای تاریخی موجود در مجموعه، می‌توان بازه زمانی دوره ساسانی تا قرون میانی اسلامی (قبل از دوره سلجوقی) را برای ایجاد این مجموعه پیشنهاد کرد که در اداوار بعد، مورد استفاده قرار گرفته است. از دوره سلجوقی به بعد، مجموعه اتاق‌هایی از جنس سنگ چین در مجموعه ورتون جهت اسکان موقت ساخته شده که جایگزین این مجموعه شده است. در دوره صفوی نیز این اتاق‌‌‌‌ها با آجر مرمت شده و مورد استفاده قرار گرفته است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Function Analysis of Man-made Caves Near Vartoun Hot Spring in Isfahan Province

نویسندگان [English]

  • Hasan Basafa 1
  • Mohammad Sadegh Davari 2
  • Mohammad Hosein ‏ Rezaei 3
چکیده [English]

Vartoun village is located 35 km North East of Isfahan County and is an administrative unit of Sagzi County. Karkas mountain range with a height of over 3000 meters covers North and West of Sagzi County as well as Vartoun village and a relatively flat plain covers other areas of this country. Villages and springs emerged in the margin of these mountains, which are considered the origin of contemporary nomadic people in these areas. During visits to villages and springs in this region, man-made caves were discovered in the margin of Vartoun hot spring. As far as we know, the man-made architecture has been developed in different periods and situations with various functions such as residence, refuge, warehouse and animal shelter. In this study, we first attempt to introduce spatial archaeology, architecture plan analysis, Annales school historiography approach and the collection of man-made caves of Vartoun hot spring in its historical-cultural context and analyze its application and creation time. Spatial and building material analysis as well as survey results of man-made caves in the historic-cultural context of Vartoun hot spring, given the therapeutic importance of hot spring and its long distance from nearby cities and villages, indicates a temporary residential use of man-made spaces before the Seljuks.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Vartoun
  • Hot Spring
  • Man-made Architecture
احمدی، عباسعلی. 1388. فضا و جامعه در شهرک‌های اقماری اصفهان در عصر صفوی: مطالعه موردی مورچه خورت و قورتان. رساله دکتری تخصصی باستان‌شناسی. به راهنمایی دکتر حسن کریمیان. دانشگاه تهران: دانشکده ادبیات و علوم انسانی (منتشر نشده).
احمدی، عباسعلی. 1391. بررسی تاریخ معماری و سبک شناسی امامزادگان برخوار. کنگره ملی امامزادگان با محوریت حضرت حسین بن موسی کاظم. تهران : معاونت فرهنگی و اجتماعی سازمان اوقاف و امور خیریه.
اشرفی، مهناز. 1391. مجموعه مقالات اولین همایش معماری دست‌کند : کرمان12-14 اردیبهشت 1391. تهران : پژوهشگاه سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری.
اشرفی، مهناز. 1394. چکیده مقالات دومین همایش بین المللی مهماری دست‌کند : تهران مهرماه 1394. تهران : پژوهشگاه سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری.
اصفهانی،حمزه ابن حسن. 1367. سنی الملوک الارض و الانبیا. ت : جعفر شعار. تهران : امیرکبیر.
پهلوان علمداری, لاچین و فدرا امینی بدر. 1393. بررسی تحلیلی عوامل مؤثر بر شکل‌گیری، طبقه‌بندی و شناخت معماری دست‌کند ایران مطالعه موردی : روستای کندوان و روستای میمند. کنفرانس بین المللی روش‌‌‌های نوین طراحی و ساخت در معماری زمینه‌گرا. تبریز : دپارتمان معماری و شهرسازی انستیتو مقاوم سازی لرزه‌ای ایران- http://www.civilica.com/Paper-EETCC01-EETCC01_146.html
داوری، محمد صادق. 1392. مستندسازی و گزارش مقدماتی پژوهش باستان‌شناختی چهارطاقی لودریچه شهرستان برخوار. اصفهان: اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان اصفهان. واحد ثبت آثار(منتشر نشده).
حجت، مهدی. 1377. «فضا». نشریه رواق، (1): 17-27.
دهخدا، علی اکبر. 1340. لغتنامه دهخدا. قم: مرکز  تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
سیرو، ماکسیم. 1357. راه‌های باستانی ناحیه اصفهان و راه‌های وابسته به آن. ت : مهدی مشایخی. تهران. سازمان ملی حفاظت از آثار باستانی ایران.
فضلی نژاد، احمد. 1387. پژوهشی در تاریخ‌نگاری«آنال». ماهنامه الکترونیکی تاریخ معاصر ایران، (16): 81-47.
کریمیان، حسن. 1384. ضرورت بهرهگیری از تئوری‌‌‌های جدید در تحلیل ساختار فضایی بافت‌‌‌های کهن. مجله دانشکده  ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، 56 (172) : 121 111.
کریمیان، حسن و عباسعلی احمدی. 1394. باستان‌شناسی فضایی؛ رویکردی علمی در مطالعه و تحلیل آثار معماری، فضاهای شهری و بافت‌‌‌‌های کهن. مجله مطالعات باستان‌شناسی، 7(2) :116-103.
مصدق‌زاده،حسن و علی خان نصراصفهانی. 1390. پترولوژی تراورتن‌های معدن قرمزشمال غرب روستای ورتون؛شمال شرق اصفهان. مجموعه مقالات دومین همایش علوم زمین و نکوداشت استاد پیشگام علم زمین شناسی دکتر قریب،10 خرداد 1390، دانشگاه آزاد واحد آشتیان.
مهریار، محمد. 1384. فرهنگ جامع نام‌ها و آبادی‌های کهن اصفهان. با مقدمه فضل‌الله صلواتی. اصفهان : نشر فرهنگ و مردم.
همتی ازندریانی، اسماعیل و خاکسار، علی. 1392. نگاهی به پژوهش‌های باستان‌شناختی مجموعه معماری دست‌کند زیرزمینی ارزانفود همدان. مجموعه مقالات سومین همایش بین المللی باستان شناسان جوان آبان‌ماه 1392. تهران: میراث کتاب.
یکتائیان،گلناز، و شعبانی، مریم. 1385. پرونده ثبتی بنای آبگرم ورتون. کنترل و بازنویسی فهیمه نقاش زرگر. سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری. اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان اصفهان: واحد ثبت آثار(منتشر نشده).
Allisson, Penelope M.(1999). Introduction, The archaeology of household activities: dwelling in the past. Penelope M. Allisson, (ed.), London: Routledge.
Clark, S. (1999). The Annales School Critical Assessments. Available from: philpapers.org. accessed 12 march 2017.
Lioyd, C. D. & Atkinson, P. M. (2004). Archaeoloy and geostatistics. Archaeological science, (31): 151- 165.
Gross, R. S. & Marshall, F. (2004). Reconstruction of spatial organization in abandoned Maasai settlements: implications for site sturcture in the pastoral Neolithic of east Africa. Archaeological Science, (31): 1395- 1411.
Nast, Heidi, J. (1996). Islam, gender and slavery in west of the Kano Palace, Northen Nigeria. Annals of the Association of Amarican Geographers, 86 (1): 44- 77.
Singleton, A. T. (2001). Slavary and spatial dialectics on Cuban coffe plantations. World Archaeology, (33): 98-119.