بازآفرینی مجموعۀ مسجد علی‏شاه تبریزی بر پایۀ کاوش‌های باستان‌شناختی و نگاره‏‌های سفرنامه‌‏های تاریخی

نوع مقاله : مقالۀ پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار باستان‌شناسی، سرپرست پروژۀ ارگ علیشاه، دانشکدۀ حفاظت آثار فرهنگی، دانشگاه هنر اسلامی تبریز، تبریز، ایران.

2 کارشناس ارشد باستان‌شناسی، پروژۀ ربع رشیدی، دانشگاه هنر اسلامی تبریز، تبریز، ایران.

چکیده

چکیده
بیان مسئله: بازسازی یا بازآفرینی بخش‌های ویران‌شدة مجموعة مسجد تاج‏الدین علی‏شاه همیشه از پرسمان‏های بنیادین باستان‏شناسی و تاریخ معماری ایران بوده است. بر پایة یافته‏های باستان‏شناختی، آن‌چه امروز در ایوان ارگ علی‌شاه دیده می‌شود، بنایی است یکپارچه آجری که در دو مرحلة جداگانه ساخته شده که بخش شمالی آن قدیمی‌تر از بخش جنوبی است. در شماری از گزارش‌های تاریخی نیز به آرامگاه تاج‌الدین علی‌شاه وزیر، معروف به طاووس‌خانه، در پشت مسجد علی‌شاه اشاره رفته است. فرضیة این پژوهش پیشنهاد می‌کند که برمبنای نشانگان آوار طاق‌بند صفة علی‌شاه و روایت‌ها و نگاره‌های تاریخی، کاربری سازة کنونی ارگ علی‌شاه (بخش الحاقی جنوبی)، آرامگاه تاج‌الدین علی‌شاه وزیر بوده است و هم‌چنین بازآفرینی مسجد علی‌شاه به‌صورت مسجدی چهارایوانی با چهار مناره پیشنهاد می‌شود.
روش پژوهش: روند بازآفرینی ساختار ارگ علی‏شاه مبتنی بر یافته‌های باستان‌شناختی و هم‌چنین بهره‌گرفتن از نگاره‌های دو سفرنامة مطراقچی و شاردن است که مجموعة علی‌شاه را پیش از زمین‌لرزة 1193ق نشان می‌دهند.
نتیجه‌گیری: هم‏خوانی یافته‌های باستان‌شناختی با نگاره‌های مطراقچی و شاردن دلالت دارند که ارگ کنونی تبریز همان طاووس‌خانه است که آن را پشت مسجد چهارایوانی علی‌شاه ساخته بودند. مجموعة دینی علی‌شاه دست کم از شش سازة معماری مسجد، مدرسه، زاویه، حوض بزرگ مرمرین، آرامگاه علی‌شاه و دیوار پیرامونی مجموعه با یک سردر ورودی شکل می‌گرفت؛ ایوان جنوبی به شبستان مسجد، ایوان غربی به مدرسه و ایوان شرقی نیز به زاویة علی‌شاه راه می‌یافتند.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

A Recreation of the Alishah Tabrizi Mosque Complex Based on the Archaeological Excavations and the Drawings in Historical Travel Accounts

نویسندگان [English]

  • Bahram Ajorloo 1
  • Rojin Mazhari 2
1 . Associate Professor in Archaeology, The Head of Archaeological Project of Arch of Alishah, Faculty of Conservation of Cultural Materials, Tabriz Islamic Art University, Tabriz, Iran.
2 M.A. in Archaeology, The Project of Rab’-e Rashidi, Tabriz Islamic Art University, Tabriz, Iran.
چکیده [English]

Abstract
Problem statement: Reconstruction or recreation of the original form and structure of the demolished parts of the Tāj al-Din ‘Alishāh Mosque complex has long been a fundamental question in Iranian archeology and the history of architecture. Archaeologically, what is today visible as the Arch of ‘Alishāh’s iwan is a solid brick structure built in two constructional phases, with the northern part predating the southern one Furthermore, a series of historical reports exists on the entombment of Tāj al-Din ‘Alishāh the Vizier, known as the Tāvus Khāna building, as being located behind the ‘Alishāh Mosque. Drawing on the excavated debris of the vault of the ‘Alishāh’s iwan and the available historical reports and drawings, the hypothesis of this research suggests that the presently standing remains of the Arch of ‘Alishāh (the southern annex to the earlier structure) served as the mausoleum of Tāj al-Din ‘Alishāh’s the Vizier and that the ‘Alishāh Mosque should be recreated in a four-iwans plan with four minarets.
Research method: It consists of the recreation of the Arch of ‘Alishāh in light of archaeological data as well as the drawings printed in Matrākçi Nasuh (Matrakchi) and Monsieur Jean Chardin’s travel accounts, which show the ‘Alishāh Complex before the 1780 earthquake.
Conclusion: The agreement between the archaeological data and the cited drawings in travel accounts indicates that the structure today known as the Arch of ‘Alishāh is, in fact, the Tāvus Khāna building that was founded behind the four-iwans Friday Mosque of ‘Alishāh. The charity religious complex of ‘Alishāh consisted at least of six major architectural components: a mosque, a madrasa (school), a monastery, a large marble pool, the mausoleum of ‘Alishāh, and an outer wall surrounding the entire complex with a gateway. The south iwan opened into the mosque’s shabistān (prayer hall), the west iwan into the madrasa (school), and the east iwan into the monastery of ‘Alishāh.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Alishah Tabrizi Mosque
  • Arch of Alishah
  • Archaeology
  • Chardin’s travel account
  • Matrākçi’s travel account

مراجع

ابن جزی، محمد ابن محمد. (1397). تحفه‌النظار فی غرائب‌الامصار و عجائب‏الاسفار: رحلة ابن بطوطه، 757ق (ترجمة محمدعلی موحد). تهران: نشر کارنامه.
آجورلو، بهرام. (1380). معماری ایلخانی آذربایجان: پژوهشی در ارگ علی‌شاه تبریز. پایان‌نامة منتشرنشدة کارشناسی ارشد باستان‌شناسی. دانشکدة ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه تهران.
آجورلو، بهرام. (1389). درآمدی بر سبک معماری آذربایجان. باغ نظر، 14 (7)، 3-14.
آجورلو، بهرام. (1396). گزارش کاوش در ارگ علیشاه تبریز. بایگانی پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری، تهران و تبریز.
آجورلو، بهرام. (1397). کاوش در ارگ علیشاه تبریز، زمستان 1395. مجموعة مقالات شانزدهمین گردهمایی سالانة باستانشناسی ایران (به کوشش روح‌ا... شیرازی). تهران: پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری،31-28.
آجورلو، بهرام و نعمتی بابایلو، علی. (1392). حذف هویت قاجاری ارگ علی‌شاه تبریز با مرمت به شیوة پاکسازی سبکی. باغ نظر، 10 (27)، 27-38.
گری، سر چارلز. (1381). سفرنامه‌های ونیزیان در ایران: سفرنامه‌های ونیزیانی که در زمان اوزون حسن آق‏قویونلو به ایران آمده‌اند (ترجمة منوچهر امیری). تهران: انتشارات خوارزمی.
تبریزی، حافظ حسین ابن کربلایی تبریزی. (1344). روضات‌الجنان و جنات‌الجنان، 975ق. (ویرایش جعفر سلطان‌القرایی). تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
حافظ ابرو، شهاب‌الدین ابن لطف‌ا... ابن عبدالرشید خوافی. (1317). ذیل جامع‌التواریخ رشیدی، 819ق. (ویرایش خان‌بابا بیانی). تهران: چاپخانة علمی.
حق‌پرست، فرزین و نژادابراهیمی، احد. (1393). بازسازی تصویری مجموعة عمارت مظفریّه تبریز (مسجد کبود) براساس اسناد و متون تاریخی. پژوهش هنر، 2 (7)، 89-94.
خوافی، فصیح احمد خوافی. (1386). مجمل فصیحی، 845ق. (ویرایش سید محسن ناجی نصرآبادی). تهران: انشارات اساطیر.
خواندامیر، خواجه غیاث‌الدین. (1355). دستورالوزرا، 914ق.(ویرایش سعید نفیسی). چاپ دوم، تهران: انتشارات اقبال. 
خواندامیر، خواجه غیاث‌الدین. (1380). تاریخ حبیب‌السیر فی اخبار افراد بشر، 930ق (ویرایش محمد دبیر سیاقی). چاپ چهارم، تهران: انتشارات خیام. 
سرفراز، علی‌اکبر. (1378). تحلیل روایات تاریخی جامع علیشاه تبریز. باستان‌پژوهی، پیوست شمارة 5 و 6.
سمرقندی، کمال‌الدین عبدالزراق. (1372). مطلع سعدین و مجمع بحرین، 876ق. (ویرایش عبدالحسین نوایی). چاپ دوم، تهران: مؤسسة مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
مرادی، امین؛ عمرانی، بهروز و ذاکری، مهدی. (1398). بررسی منطق ایستایی تاق در بنای موسوم به ارک علی‌شاه تبریز. آنالیز سازه، 16 (1)، 45-53.
مرادی، امین و عمرانی، بهروز. (1398). بازشناسی سیمای معماری مسجد علی‌شاه بر اساس شواهد باستان‌شناسی، منابع مکتوب تاریخی و بقایای معماری. مطالعات باستان‌شناسی، 11 (1)، 201-215.
حسین‌پور میزاب، منصور؛ محمدزاده، مهدی و مرادی، امین. (1400). بازبینی سازه‌ای بنای موسوم به ارک علی‌شاه در تبریز. مطالعات باستان‏شناسی، 13 (3)، 4-21.
کاشانی، ابوالقاسم. (1391). تاریخ اولجایتو، 717ق. (ویرایش مهین همبلی). چاپ دوم، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
کرمانی، ناصرالدین منشی. (1338). نسائم‌الاسحار من لطائم‌الاخبار در تاریخ وزراء، 725ق. (ویرایش میرجلال‌الدین حسینی ارموی). تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
کمالی، فرشته پاشایی و مرادی، امین. (1400). نتایج سال‌یابی ترمولومینسانس در بنای موسوم به ارگ علی‏شاه تبریز. مطالعات باستان‏شناسی، 13 (2)، 95-115.
قزوینی، حمدا... ابن ابی‌بکر ابن محمد ابن نصر مستوفی. (1378). نزهه‌القلوب، 740ق. (ویرایش محمد دبیر سیاقی). تهران: انتشارات طه.
منصوری، سید امیر و آجورلو، بهرام. (1382). بازشناسی ارگ علی‌شاه تبریز و کاربرد اصلی آن. هنرهای زیبا، (16)، 57-68.
منصوری، سید امیر؛ آجورلو، بهرام و سرفراز، علی‌اکبر. (1381). بازشناسی ارگ علی‌شاه تبریز و کاربرد اصلی آن. (طرح پژوهشی منتشرنشده)، دانشکدة هنرهای زیبا، دانشگاه تهران، ایران.
میرفتاح، علی‌اصغر. (1374). پایتخت‌های ایران: مراغه، تبریز و سلطانیه. پایتخت‌های ایران (ویرایش محمد یوسف کیانی). تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور.
نژادابراهیمی، احد. (1393). حصار نجف‏قلی‏خان و توسعة تبریز در عهد قاجار. بررسی‏های نوین تاریخی، 1 (1)، 107-121.
هنرفر، لطف‌ا…. (1378). مسجد جامع برسیان. دانشنامة جهان اسلام. 105-106.
 
Ajorloo, B. (2020). From Maragheh to Nakhichevan, the De- Historization of Iran in the Late Seljukid architectural tradition of the tower tombs in Azerbaijan. JIIPH, 11 (23), 1-19.
Ajorloo, B., Mansouri, S.  A.  (2006).  The architecture of Azerbaijan in Ilkhanid era, the case study: A new archeological research on the Arch of Alishāh in Tabriz. In A. Panaino et R. Zipoli (Eds.), Proceedings of the 5th SIE (Ravenna, October 6-11, 2003), Vol. II, Classical & Contemporary Iranian Studies (3-14). Milano: MIMESIS.
Ajorloo, B. & Moradi, A. (2020). An analytical approach to the function and dating of the great southern tower at Rab’-e Rashidi in Tabriz. Bagh-e Nazar, 17 (85), 51-64.
Chardin, J. B. (1711). Voyages de Monsieur le chevalier Chardin en Perse et autres lieux de l’orient. Amsterdam: Jean Louid de Lorme.
Collingwood, R. G. (1946). The Idea of History. London: Oxford University Press.
Çelebi, H. H. K. (2009). Cihannuma, 1657. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
Dark, K. (1995). Theoretical Archaeology. New York: Cornell University Press.
Glombek, L. & Wilber, D. N. (1988). The Timurid Architecture of Iran and Turan. New Jersey: Princeton University Press.
Greene, K. (2006). Archaeology & technology. In J. Bintliff (Ed.), A Companion to Archaeology (155-173). 2nd ed., London: Blackwell Publishing.
Hillenbrand, R. (1987). Aspects of Timurid architecture in Central Asia. In M. van Damme et H. Boeschoten (Eds.), Utrecht Papers on Central Asia: Proceedings of the First European Seminar on Central Asian Studies held at Utrecht 16-18 December 1985 (255-286). Utrecht University.
Hillenbrand, R. (1994). Islamic Architecture: Form, Function and Meaning. Scotland: Edinburgh University Press.
Johnson, M. (2006). Archaeology & social theory. In J. Bintliff (Ed.), A Companion to Archaeology (92-109). 2nd ed., London: Blackwell Publishing.
Kleiss, W. (1981). Notiz zur Alishah moschee (Ark) in Tabriz. AMI, 14, 117-118.
Kleiss, W. (2015). Geschichte der Architektur Irans. Berlin: DAI.
Laydyman, J. (2002). Understanding the Philosophy of Science. London: Routledge.
Matrakçi, N. S. B. (1976). Beyān-i Menāzil-i Sefer-i Irākeyn-i Sultān Süleymān Hān 944 H. (1536). In H. G. Yurdaydin (Ed.), Ankara.
Moradi, A. & Mizāb, M. H. (2019). Was there ever an arch in the so-called Ark-e-Alishah? Nexus Network Journal, 22 (2), 329–348.
Moradi, A. et al. (2021). Thermoluminescence analysis of bricks from the so-called Arch of Alishah. Journal of Islamic Archaeology, 7 (2), 183-198.
O’kane, B. (2021). Taj al-Din ‘Alishah: The reconstruction of his mosque complex at Tabriz. In R. Hillenbrand (Ed.), The Making of Islamic Art: Studies in Honor of Sheila Blair and Jonathan Bloom (207-225). Edinburgh: Edinburgh University Press.
Pope, A. U. (1939). Survey of Persian Art from Prehistoric Times to the Present. American Institute for Iranian Art and Archaeology. London & New York: Oxford University Press.
Qiyasi, C. Ə. (1992). Nizami Dövrü Me’marliq Abidələri. Baku: Işiq.
Qiyasi, C. Ə. (1997). Me’mar Əlişah Təbrizi: Dövrü və Yaradiciliği. Baku: Elm.
Thiele, P. L. (1997). Heidegger, history & hermeneutics. Journal of Modern History, 69 (3), 534-556.
Thomas, J. (2006). The great dark book: archaeology, experience & interpretation. In J. Bintliff (Ed.), A Companion to Archaeology (21-36). 2nd ed., London: Blackwell Publishing.
Wilber, D. N. (1955). The Architecture of Islamic Iran: The Ilkhanid Period. New Jersey: Princeton University Press.
باغ نظر
دوره 20، شماره 126
آذر 1402
صفحه 35-48

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار