تغییر نام نیایشگاه‌های مهر به اماکن منسوب به سلیمان پیامبر (با نگاه به دو نمونه موردی پارسه، مسجدسلیمان)

نوع مقاله : مقالۀ پژوهشی

نویسندگان

1 دکترای پژوهش هنر، پژوهشکدۀ هنر، معماری و شهرسازی نظر،تهران، ایران.

2 استادیار گروه مطالعات عالی هنر، پردیس هنرهای زیبا، دانشگاه تهران، ایران.

چکیده

بیان مسئله: در فرهنگ و تمدن ایران همواره شاهد آن بوده‌ایم که شخصیت‌ها و اماکن مقدس ایرانیان قبل از اسلام که بیشتر مرتبط با آیین مهر و اَناهیتاپرستی بوده دچار دگردیسی و در ادوار بعد مبدل به شخصیت‌ها و اماکن مقدس در باورهای جدید شده‌ است. بناهای فراوانی از دوران تاریخی ایران ‌باستان در ادوار تاریخی ایرانِ دورانِ اسلامی به جا مانده که نامشان مرتبط با سلیمان و یا سایر قدیسان و پیامبران یهود است؛ پرسش ما در این مقاله این است: چه عوامل تاریخی و چه قرابت‌هایی میان این اساطیر وجود دارد که این ابنیه وجه تسمیه‌اش به جمشید، شاه اساطیری ایران و قدیسان یهود مانند سلیمان نبی می‌رسد؟
هدف پژوهش: بررسی علل تبدیل و تغییر نام معابد مهر به اماکن منسوب سلیمان، پس از استیلای اعراب بر شاهنشاهی ایران ساسانی.
روش پژوهش: این مقاله از نظر راهبردی کیفی و از لحاظ هدف کاربردی است که با استفاده از منابع کتابخانه‌ای و پردازش منابع تاریخی با رویکرد اسطوره‌پژوهی و با نگاه به دو بنای تاریخی (پارسه [تخت‌جمشید] و معبد شهر مسجدسلیمان) به  شیوة توصیفی-تحلیلی به انجام رسیده است.
نتیجهگیری: پس از فتح ایران به دست اعراب مسلمان و الزام ایرانیان به گرویدن به دین جدید، مبانی ایدوئولوژی ایرانیان پیش از اسلام دچار تزلزل شد. بقای باورهای پیشین ایرانی نیاز به کسب مشروعیت از سوی دین جدید داشت و تنها راه حصول این مشروعیت ارتباط دادن الهیات ایرانی با شخصیت‌هایی نام‌برده‌شده در روایات اسلامی و کتاب مقدسشان بود. از این رو ذهن هوشمند ایرانی تلاش فراوانی در جهت حفظ هویت فرهنگی خویش انجام داد و این پویش بزرگ فکری و هوشمندی تاریخی اسباب آن شد که اساطیر ایرانی به یاری تفسیر و تأویل، به قدیسانی چون سلیمان پیامبر مرتبط شود و با انتساب معابد دینی خویش به انبیای یهود [که برای مسلمانان نیز مقدس بودند] آنها را از سیل تخریب و نابودی حفظ کنند. با این تحلیل چرایی انتساب بسیاری از اماکن باستانی ایران به سلیمان یا مادر سلیمان یا پیامبران دیگر یهود مشخص می‌شود.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Renaming Mithraism Shrines to Solomon-Attributed Monuments (Case Study: Persepolis and Masjed-Soleyman)

نویسندگان [English]

  • ali nikoei 1
  • Shohre Javadi 2
1 Ph.D. in Art Research, Nazar Research Center, Tehran, Iran.
2 Assistant Professor of Advance Studies of Art, College of Fine Arts, University of Tehran, Iran.
چکیده [English]

Problem statement: The long ancient history of Iranian culture and civilization has witnessed the transformation of pre-Islamic holy figures and places associated with Mithraism, which later turned into sacred places and figures in new beliefs. Many historical Iranian monuments have remained from the Islamic era, associated with Solomon or other Jewish saints and prophets. The question is“what are the historical factors and similarities among these myths that associate these memorials to Jamshid, the mythical Persian king, and Jewish saints such as Solomon, the prophet?”
Research objective: The present research attemptsto study why Mithraism shrines have been renamed to monuments attributed to Solomon following the Arab conquest of Sassanid.
Research method: This descriptive and analyticalqualitative research is applied research. The study was conducted using bibliographicsearch and examining historical references. Mythology-based approach was used to analyzetwo case studies of Persepolis and a historical shrine in Masjed-Soleyman.
Conclusion: After the conquest of Iran by Arabs and forcing Iranians to join and obey the new religion, pre-Islamic Iranian ideological foundations trembled. Survival of ancient Iranian beliefs relied upon the legitimacy that could only be attained through connecting Iranian theology to the saints cited in Islamic traditions and holy books. Hence, the Iranian intelligent mind effectively tried to keep its own cultural identity and protect them from the flood of destruction by attributing its religious temples to the Jewish prophets (also honored by Muslims). This tremendous intellectual movement and historical ingenuity have led Persian myths associated with sacrednesssuch as the Prophet Solomon. Given this analysis, the reason why many ancient Iranian monuments have been attributed to Solomon, his mother, or other Jewish prophets was uncovered.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Izad Mehr (Mitra)
  • Jamshid
  • Solomon
  • Persepolis
  • Masjed-Soleiman
ابن‌حوقل، محمد. (1345). صوره‌الارض (ترجمة جعفر شعار). تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
ابن‌مسکویه، احمد. (1373). تجارب‌الامم ‌فی‌ اخبار الملوک العرب و العجم (تصحیح رضا ترابی‌نژاد و یحیی کلانتری). مشهد: دانشگاه فردوسی.
اسماعیل‌پور، ابولقاسم. (1383). تخت جمشید: از معبد تا تختگاه. انسان شناسی (نامه انسان شناسی)، (6)، 38-46.
اصفهانی، حمزه. (بی‌تا). سنی الملوک الارض و الانبیا. بیروت: منشورالدار مکتبه الحیات.
اوستا. (1391). گزارش و ویرایش جلیل دوستخواه. تهران: مروارید.
آذرپژوه. (1078 ه. ق.). زورة باستان (کاتب محمد مومن). شماره سند: ض 15088. مجموعه نسخ خطی کتابخانه آستان قدس رضوی.
اشیل [آیسخولوس]. (2536 شاهنشاهی/ 1356 ه. ش.). نمایشنامة ایرانیان (ترجمة کامیاب خلیلی). تهران: انتشارات سروش.
آیدنلو، سجاد. (1385). ارتباط اسطوره و حماسه. مطالعات ایرانی، (10)، 20-40.
بلعمی، ابوعلی‌محمد. (1341). تاریخ بلعمی (تصحیح محمدتقی بهار)‌. تهران: امیرکبیر.
بلعمی، محمد. (1385). تاریخ بلعمی (تصحیح محمدتقی بهار). تهران: زوار.
بوس، مری. (1375). تاریخ کیش زردشت (ترجمة همایون صنعتی‌زاده). ج. 1. تهران: توس.
بهار، مهرداد. (1352). اساطیر ایران. تهران: مؤسسه انتشاراتی بنیاد فرهنگ ایران.
بهار، مهرداد. (1364). پژوهشی در اساطیر ایران. تهران: توس.
بهار، مهرداد و کسرائیان، نصرالله. (1372). تخت ‌جمشید. تهران: مهر و یسنا.
بیرونی، ابوریحان. (1362). آثار الباقیه عن القرون الخالیه (ترجمة اکبر دانایی سرشت). تهران: امیرکبیر.
ثعالی، عبدالرحمان. (1328). شاهنامة ثعالی در شرح احوال سلاطین ایران (ترجمة محمود هدایت). تهران: وزارت فرهنگ.
جوادی، شهره. (1392). بازخوانی روایات باستانی (آب و درخت) در دوران اسلامی. هنر و تمدن شرق، 1(1)، 23-30.
جوادی، شهره. (1397) اماکن مقدس با پیشینة نیایشگاه‌های مهر. هنر و تمدن شرق ،6 (19)، 10-15.
حمیدی‌تهرانی، آذر؛ صفری، جهانگیر و کریمی، پرستو. (1398). بررسی «ورجمکرد» در مقایسه با نمونه‌های برجسته آن در اساطیر ایران و جهان. ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناسی، (57)، 123-144.
خوارزمی، حمیدرضا. (1399). تکوین مهر در اسطوره و تحول چهرة آن به جمشید در حماسه بر اساس نظریة دگرگونی. دوفصل‌نامة دانشگاه لرستان، (6)، 69-96.
دینوری، احمد. (1364). اخبار الطوال (ترجمة صادق نشات). تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
ربیع. (1389). علی‌نامه (منظومه‌ای کهن) (تصحیح رضا بیات و ابولفضل غلامی). تهران: میراث کهن.
زاداسپرم. (1366). به تصحیح محمدتقی راشد محصل. تهران: مؤسسه‌ مطالعات‌ و تحقیقات‌ فرهنگی‌.
زرکوب شیرازی، معین الدین احمد. (1350). شیرازنامه (تصحیح اسماعیل واعظ ‌جوادی). تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
شهبازی، علی‌رضا. (1356). راهنمای مستند تخت ‌جمشید. شیراز: بنیاد پژوهشی پارسه.
طبرسی، فضل‌بن‌حسن. (1350). مجمع‌البیان ‌فی‌ تفسیر‌القرآن. تهران: فرهانی.
طبری، محمد. (1352). تاریخ طبری (ترجمة ابولقاسم پاینده). تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
عباسی ‌شهنی، دانش. (1383). تاریخ مسجدسلیمان؛ تاریخ تحولات صنعت نفت ایران. تهران: انتشارات هیرمند.
عفیفی، رحیم. (1383). اساطیر و فرهنگ ایران. تهران: توس.
علیزاده، عباس. (1358). بازتاب نقش جغرافیائی، زیست محیطی و اقتصادی در تحولات در تحولات جنوب باختری ایران (از پیش از تاریخ تا اسلام). اثر، (21)، 29-42.
علیشیر نوائی، میرنظام الدین. (1363). تذکره مجالس النفائس (به کوشش علی اصغر حکمت). تهران: منوچهری.
فردوسی، ابولقاسم. (1389). شاهنامه (به کوشش جلال خالقی‌مطلق). تهران: دایره‌المعارف اسلامی.
قائمی، فرزاد. (1393) بررسی متن‌شناختی جایگاه سلیمان(ع) در روند تکوین حماسه‌های ایرانی. مجله دانشکده ادبیات و علوم ‌انسانی، (4)، 117-136.
قزوینی رازی، عبدالجلیل. (1331). بعض مثالب النواصب فی نقض بعض فضائح الروافض (النقض) (تصحیح میرجلالدین محدث). تهران: انجمن آثار ملی.
قمی، علی بن ابراهیم. (1412 ه. ق.) تفسیر القمی. بیروت: موسسه العلمی اللمطبوعات.
گیرشمن، رمان. (1344). ایران از آغاز تا اسلام (ترجمة محمد معین). تهران: بنگاه ترجمه و نشر.
مدرسی، فاطمه. (1385) اسطورة جمشید با نگاهی به سرگذشت سلیمان نبی. نشریه دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه شهید چمران اهواز،(4)، 9-36.
مسعودی، علی. (1365). مروج الذهب و معادن الجوهر (ترجمة ابولقاسم پاینده). تهران: وزارت فرهنگ و آموزش‌عالی و انتشارات علمی و فرهنگی.
مقدسی، مطهر بن طاهر. (1374). آفرینش و تاریخ (مقدمه، ترجمه و تعلیقات از محمدرضا شفیعی کدکنی). تهران: آگاه.
نیکویی، علی. (1397). گاوکُش در اسطورة مهر ایرانی. هنر و تمدن شرق،6 (22)، 19-30.
نیکویی، علی. (1399). از تیرازیس تا قصر ابونصر از تخت مادرسلیمان تا شیراز (سفری به پایتخت هخامنشیان). سرزمین من، (125)، 18-25.
نیکویی، علی. (1400). چرا ما باید اسطوره‌ها را بشناسیم (چیستی و هستی اسطوره). سرزمین ‌من، (132)، 16-21.
یادگار زریران. (1374). ترجمه فارسی و آوانویسی لاتین و سنجش آن با شاهنامه: یحیی ماهیار نوابی. تهران: اساطیر.
یسنا. (1380). تالیف و ترجمه ابراهیم پورداوود. تهران: اساطیر.