تحلیلی جامعه‌شناختی و انتقادی از رابطۀ قدرت و فضا و بررسی نقش آن در شکل‌گیری معماری دورۀ پهلوی اول

نوع مقاله : مقالۀ پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری، گروه معماری، واحد سنندج، دانشگاه آزاد اسلامی، سنندج، ایران.

2 دانشیار گروه معماری دانشکدۀ هنر، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران.

3 استادیار گروه جامعه‌شناسی، دانشکدۀ علوم انسانی، واحد سنندج، دانشگاه آزاد اسلامی،سنندج، ایران.

چکیده

بیان مسئله: معماری به‌واسطة ماهیت اجتماعی،کارکردی، رسانه‌ای و قابلیت نمادپردازی‌اش به عنوان اجتماعی‌ترین هنرها شناخته می‌شود که باعث نوعی نگاه ابزاری به آن در مناسبات سیاسی و  مدیریت قدرت در نظام‌های حاکم شده است. این پژوهش با رویکرد انتقادی به جامعه‌شناسی هنر معماری می‌پردازد. مطالعة موردی پژوهش معماری بنا‌های حکومتی و فضای شهری تهران در دورة پهلوی اول است که یکی از مهم‌ترین دوره‌ها در مطالعات سیاسی و اجتماعی و نیز در حوزة معماری و شهرسازی در ایران است.
هدف پژوهش: هدف اصلی پژوهش، شناسایی و کشف عوامل غالباً پنهان در تولید فضا و معماری در دورة پهلوی اول است که مستقیماً به ساختار قدرت پیوند خورده است. این هدف با پاسخ به این سوالات تأمین می‌شود که دلایل سیاسی و اجتماعی تغییرات ساختاری و فضایی در معماری دورة پهلوی اول کدام‌اند؟ و آیا پیوند و رابطه‌ای میان ساختار قدرت و تولید فضا دراین دوره برقرار بوده است؟
روش پژوهش: این پژوهش بر حسب هدف، بنیادی و بر اساس ماهیت داده‌ها، کیفی است. داده‌ها به روش انتقادی  و در قالبی تفسیری ـ تبیینی تحلیل شده‌اند که در آن هر داده‌ای اعم از آثار، عناصر و کنش‌های مرتبط با تولید فضا، فراتر از توصیف صرف و ویژگی‌های ظاهری‌شان در ارتباط با مناسبات قدرت تحلیل شده است.
نتیجه‌گیری: نتایج پژوهش بیانگر استفادة بسیار هدفمند از تولید فضا و معماری در رژیم پهلوی اول به منظور تقویت ایدئولوژی و تثبیت گفتمان مدنظر حاکمیت است. تولید فضا در این دوره محصول روابط و ارادة معطوف به قدرت است و نظام حاکم تلاش کرده است ضمن برخورداری از مَنش نظامی‌گری و آمرانه، از طریق قدرت نرم و با کنترل بازنمایی‌های فضایی و انتساب و اتصالِ معماری به گفتمان کلان رژیم، مشروعیت و هژمونی خود را تأمین کند و نهایتاً قدرت و اقتدار حاکمیت به میانجی و عاملیت فضا و معماری، بازتولید شود.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

A Sociological and Critical Analysis of Power and Space Relationship and its Role in Formation of the Architecture in the First Pahlavi Era

نویسندگان [English]

  • Reza Qader Beigzadeh 1
  • Mojtaba Ansari 2
  • Foad Habibi 3
1 Ph.D. Student in Architecture, Department of Architecture, Islamic Azad University, Sanandaj Branch, Sanandaj, Iran.
2 Associate Professor, Department of Architecture, Faculty of Arts, Tarbiat Modares University, Tehran, Iran.
3 Assistant Professor, Department of Sociology, Faculty of Humanities, Islamic Azad University, Sanandaj Branch, Sanandaj, Iran.
چکیده [English]

Problem statement: Architecture has been recognized as one of the most social arts due to its ‘social’, ‘functional’, ‘media’-driven characteristics, and its ability in symbolizing concepts. This has given a rise to an instrumental view of architecture in political relations and power management of ruling systems. This research employs a critical approach to examine the sociology of architecture as an art.  In this research, the case study includes governmental buildings and the urban space of Tehran city in the first Pahlavi era, which is one of the most significant and influential periods in social and political studies and architecture and urbanism in Iran.
Research objective:  The main purpose of research is to identify and discover the most hidden factors in creating space and architecture that are directly related to the power structure. This aim will be fulfilled by answering these questions:1- What political and social reasons are behind the structural and spatial changes of architecture during the first Pahlavi era? 2. Is there any connection between the power structure and the creation of space during this time?
Research method: This study is fundamental research in terms of purpose, and is based on the data in qualitative research. The data were analyzed based on the critical method and in an interpretive-explanatory format in which artworks, elements, and space creators, were evaluated as data, based on the power relations, apart from their physical characteristics and descriptions.
Conclusion: The research findings indicate a purposeful use of architecture and space production during the first Pahlavi era to reinforce the ideology of ruling power and to establish the related discourse. The space production during this time is the consequence of power relations, and the will of the ruling system to secure its legitimacy and hegemony through a militaristic and authoritarian attitude, besides using a smooth power, controlling the spatial representations, and connecting the architecture to the major discourse of regime to be able to reproduce its power and authority by the mediation of space and architecture.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Sociology of Art
  • Critical Paradigm
  • Architecture
  • Politics
  • Discourse
  • First Pahlavi Era
آبراهامیان، یرواند. (1392). ایران بین دو انقلاب (ترجمة احمد گل‌احمدی و محمد ابراهیم فتاحی). تهران: نی.
آدامز، ویلیام. (1393). زیبایی‌شناسی: آزادسازی احساس. در دولت‌شهر سوسیالیستی (ترجمة اکبر افسری). تهران: نشر هرمس.
آزاد ارمکی، تقی و رضایی، محمد. (1385). سوژه و قدرت: تحلیل چگونگی شکل‌گیری ذهنیت در مطالعات فرهنگی. نامة علوم اجتماعی، (27)، 125- 156.
 ابنسور، میگل. (1397). دموکراسی علیه دولت: مارکس و لحظة ماکیاولین (ترجمة فؤاد حبیبی و امین کرمی). تهران: ققنوس.
افشار، بابک. (1396). معماری و قدرت، چشم‌اندازی تاریخی به تکوین همزمان معماری معاصر و دولت مدرن در ایران (پایان‌نامة منتشرنشدة دکتری معماری). دانشکدة معماری و شهرسازی، دانشگاه عام و صنعت ایران، تهران، ایران.
افهمی، رضا. (1385). فرهنگ بصری حاکم بر بازنمایی در هنر هخامنشی؛ مطالعة موردی: پلکان تالار آپادانا تخت جمشید. (پایان‌نامة منتشرنشدة دکتری معماری). دانشکدة هنر و معماری، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران.
الکساندر، ویکتوریا. (1396). جامعه‌شناسی هنرها؛ شرحی بر اشکال زیبا و مردم‌پسند هنر (ترجمة اعظم راودراد). تهران: متن.
بارت، رولان. (1384). اسطوره، امروز (ترجمة شیرین‌دخت دقیقیان). تهران: مرکز.
بمانیان، محمدرضا. (1385). عوامل مؤثر بر شکل‌گیری معماری و شهرسازی در دورة پهلوی اول. مدرس هنر، 1(1)، 8-1.
بوردیو، پیر. (1393). درسی دربارة درس (ترجمة ناصر فکوهی). تهران: نی.
بنیامین، والتر. (1377). اثر هنری در عصر تکثیرمکانیکی (ترجمة امید نیک‌فرجام).  فارابی، 8 (3).
 تکمیل همایون، ناصر. (1381). تاریخ اجتماعی و فرهنگی تهران (دارالخلافه ناصری). تهران: دفتر پژوهش‌های فرهنگی.
حبیبی، سیدمحسن. (1384). از شار تا شهر (تحلیلی تاریخی از مفهوم شهر و سیمای کالبدی آن، تفکر و تأثر). تهران: دانشگاه تهران.
حبیبی، فؤاد. (1392). علیه ایدئولوژی‌های پایان؛ آپوکالیپتیسم، منطق سینمایی سرمایه‌داری فاجعه. تهران: کتاب آمه.
راش. مایکل. (1391). جامعه و سیاست: مقدمه‌ای بر جامعه‌شناسی سیاسی (ترجمة منوچهر صبوری). تهران: سمت.
رانسیر، ژاک. (1393). سیاست‌ورزی زیبایی‌شناسی (ترجمة فتاح محمدی). تهران: هزارة سوم.
راودراد، اعظم. (1384). جایگاه اقتصاد در جامعه‌شناسی هنر. بیناب، (8)، 48ـ63.
رجبی، پرویز. (1355). معماری ایران در عصر پهلوی، تهران. تهران: دانشگاه ملی ایران (شهید بهشتی).
رژکوله، نیکول. (1388). آموزش دانشگاهی و مطالعات میان‌رشته‌ای: چارچوبی برای تحلیل، اقدام و ارزیابی (ترجمة محمدرضا دهشیری). تهران: پژوهشکدة مطالعات فرهنگی و اجتماعی.
زرکش، افسانه. (1388). نقش و تأثیر عوامل دولتی در معماری بناهای خصوصی در دورة پهلوی اول. کتاب ماه هنر، (136)، 14ـ25.
سیدامامی، کاووس. (1391). پژوهش در علوم سیاسی (رویکر‌های اثبات‌گرا، تفسیری و انتقادی). تهران: دانشگاه امام صادق و پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی.
شیرازی، علی‌اصغر و یونسی، میلاد. (1390). تأثیر ملی‌گرایی بر بناهای حکومتی دورة پهلوی اول. مطالعات شهر ایرانی-اسلامی، (4).
شورچه، محمود. (1394). مکتب‌های جغرافیایی: از آغاز تاکنون. تهران: پرهام نقش.
عالم، عبدالرحمن. (1392). بنیاد‌های علم سیاست. تهران: نی.
علی تقویان، ناصرالدین. (1390). فهم انتقادی، پیش‌شرط روش‌شناختی مطالعات بین‌رشته‌ای. مطالعات میان‌رشته‌ای در علوم انسانی، 3 (4)، 21-44.
باقری، یاسر و غفاری، غلامرضا. (1399). تحلیل انتقادی، کوششی روش‌شناختی برای مواجهه با مناسبات قدرت. روش‌شناسی علوم انسانی،  26 (105)،69ـ81.
فوکو، میشل. (1382). مراقبت و تنبیه، تولد زندان (ترجمة نیکو سرخوش و افشین جهاندیده). تهران: نی.
فوکو، میشل. (1383). اراده به دانستن (ترجمة نیکو رخوش و افشین جهاندیده). تهران: نی.
کیانی، مصطفی. (1375). روند شکل‌گیری معماری دورة پهلوی اول. مجموعه مقالات کنگره تاریخ معماری و شهرسازی ایران، 7-12 اسفندماه 1374: ارگ بم – کرمان. (ج. 3). تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور.
کیانی، مصطفی. (1379 الف). کودتای نظامی 1299 و معماری نظامی‌گرایانه. تاریخ معاصر ایران، 4 (15و16)، 351ـ361.
کیانی، مصطفی. (1379 ب). معماری دورة پهلوی اول؛ دگرگونی اندیشه‌ها، پیدایش و شکل‌گیری معماری دورة بیست‌سالة ایران 1320-1299). (پایان‌نامة منتشرنشدة دکتری معماری). دانشکدة هنر‌های زیبا، دانشگاه تهران، ایران.
گرنفل، مایکل. (1393). مفاهیم کلیدی پیر بوردیو (ترجمة محمد مهدی لبیبی). تهران: افکار.
گریگور، تالین. (1399). ساختن ملت و معماری مدرن در ایران قرن بیستم (ترجمة علی پوررجبی).  نشریه الکترونیکی کوبه. 2 (3)، 15-23. تاریخ مراجعه: 1/12/1400. قابل دسترس در:  http://Koubeh.com/issue3
لوفور، هانری. (1393). فضا و شیوة تولید. در درآمدی بر تولید فضای هانری لوفور. (گردآوری و ترجمه: آیدین ترکمه). تهران: تیسا.
لوفور، هانری. (1395). تولید فضا (ترجمة محمود عبدالله‌زاده). تهران: مرکز مطالعات و برنامه‌ریزی شهر تهران.
لوکاچ، جورج. (1378). تاریخ و آگاهی طبقاتی. (ترجمة محمد جعفر پوینده). تهران: تجربه.
مارکس، کارل. (1386). ایدئولوژی آلمانی. در لودویگ فوئرباخ و ایدئولوژی آلمانی. (گزیده و ترجمه: پرویز بابایی). تهران: چشمه.
محبوبی اردکانی، حسین. (1376). تاریخ مؤسسات تمدنی جدید در ایران. تهران: دانشگاه تهران.
محمدی، محمود. (1375). تغییر ساختار قدرت در ایران و تغییر شکل شهر. مجموعه مقالات کنگره تاریخ معماری و شهرسازی ایران، 7-12 اسفندماه 1374: ارگ بم - کرمان. (ج. 2). تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور.
موف، شانتال. (1395). سیاست آگونیستیک چیست؟ در تحلیل گفتمان سیاسی؛ امر سیاسی به مثابة یک برساخت گفتمانی. (ترجمه: امیر رضایی‌پناه و سمیه شوکتی مقرب). تهران: تیسا.
میلز، سارا. (1392). میشل فوکو (ترجمة پیام یزدانجو). تهران: مرکز.
میرزاحسینی، مرتضی و سلطان‌زاده، حسین. (1400). تبیین نقش معماری نازی بر معماری بناهای دولتی ایران (دورة پهلوی اول بین سال‌های1312 تا1320). باغ نظر، 18 (95)، 74ـ61.
نیچه، فردریش. (1377). ارادة قدرت (ترجمة مجید شریف). تهران: جامی.
وبر، ماکس. (1392). مفاهیم اساسی جامعه‌شناسی (ترجمة احمد صدارتی). تهران: مرکز.
هاروی، دیوید. (1392). تجربة شهری (ترجمة عارف اقوامی مقدم). تهران: پژواک.
 
Eco, U. (1997). Function and sign; The semiotics of architecture. In N. Leach (Ed.), Rethinking Architecture; A Reading in cultural theory. New York: Routledge.
Hagen, J. & Ostergan, R. (2005). Spectacle, architecture and place at Nurmberg party rallies: projecting a Nazi vision of past, present and future. Cultural geographies, (13), 157-181..
Hay, C. (2007). Why we hate politics. Cambridge: Polity Press.
Jameson, F. (1994). The political unconscious: Narrative as a socially symbolic Act. Cornell University press.
Joll, J. (1977). Gramsci. London: Fontana Press.
Leftwich, A. (2004). The political approach to human behavior: people, resources and power. In what is politics? The Activity and Its study. UK, Cambridge: Polity press.
Marefat, M. (1988). Building to Power: Architecture of Tehran 1921-1941. Unpuplished PHD Thesis. MIT university, US.
Rorty, A. (1992). Power and Powers. In T. wartenberg (Ed.), Rethinking power. Albany, NY: Suny press.
 Sabrina Ismail, A. & Movahed Rasadi, T. (2010). Mosque architecture and Political agenda in twentieth-century Malaysia. The jurnal of architecture, 15 (2), 137-152.  
Waltz, K. (1979). The theory of international politics. Massachusetts: Reading Press.