بررسی شکل‌گیری حروف منفصل در خط نستعلیق براساس بیاض تاج‌الدین احمد وزیر

نوع مقاله : مقالۀ پژوهشی

نویسندگان

1 کارشناس ارشد نسخه‌شناسی و مرمت نسخه‌های خطی، دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران.

2 دکتری مطالعات نسخ خطی، انشگاه دولتی دهلی، هند.

چکیده

بیان مسئله: از نیمة نخست سدة هشتم ه. ق. جنبش ابداع قلم‌های خاصِ ایرانیان آغاز شد و نتیجه، پیدایش سه خط تعلیق، نستعلیق و در سده‌های بعد، شکستة نستعلیق بود. نیک می‌دانیم که وضع اقلام به یک‌باره صورت نگرفته بلکه به تدریج تکامل یافته، از این رو هدف اصلی این پژوهش بررسی سیر تغییرات به‌کاررفته در حروف منفصل نستعلیق است. هدف دیگر این پژوهش، بررسی میزان تأثیرگذاری خط نسخ و تعلیق بر پیدایش نستعلیق است.
هدف پژوهش: با توجه به اشارات قبل و همچنین با استناد به این نظر که میرعلی تبریزی خط نستعلیق را به کمال رسانده و پیش از آن، این خط در شیراز به ظهور رسیده و وجود نسخة ارزشمند بیاض تاج‌الدین احمد وزیر در کتابخانة مرکزی دانشگاه اصفهان، که یکی از نسخه‌های خطی نفیسی است که به سال 782 ه. ق. در شیراز برای تاج‌الدین احمد وزیر،‌ که در زمان سلطنت شاه شجاع (760- 786 ه. ق.) وزارت فارس را بر عهده داشته،‌ فراهم شده است، در این پژوهش، به بررسی پیدایش و شکل‌گیری حروف منفصل خط نستعلیق در سدة هشتم ه. ق. در ایران و با تأکید بر این بیاض، پرداخته شده است.
روش پژوهش: به منظور مقایسه‌، نسخة خطی «شاهنامة ‌باینسقری» به عنوان شاخص خط نستعلیق پس از میرعلی تبریزی در نظر گرفته شده و پس از شناسایی خطوط نستعلیق آغازین در بیاض تاج‌الدین احمد و گروه‌بندی آنان، بررسی بر روی خطوط بیاض و مقایسه میان آن‌ها و خطوط شاخص صورت گرفته است.
نتیجهگیری: نتایج حاصل نشان می‌دهد که میرعلی تبریزی یگانه واضع خط نستعلیق نیست بلکه سامان‌دهندة آن است، همچنین براساس مستندات، همزمان با میرعلی تبریزی، خط نستعلیق آغازین در شیراز نیز دیده شده است. از سوی دیگر می‌توان اذعان داشت که نستعلیق، برخلاف نظر عده‌ای که آن را نسخ‌کنندة تعلیق می‌دانند، از ترکیب قواعد دو خط نسخ و تعلیق شکل گرفته است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Studying the Formation of Separate Letters in Nasta’liq Script According to Taj al-Din Ahmad Wazir’s Anthology (Bayaz)

نویسندگان [English]

  • Delaram Kardar Tehran 1
  • Hamidreza Ghelichkhani 2
1 Master of Codicology and Manuscript Conservation, Shahid Beheshti University, Tehran, Iran.
2 Ph.D. in Manuscript Studies, Delhi University, Delhi, India.
چکیده [English]

Problem statement: The Iranians set about creating unique scripts in the early 14th century, resulting in introduction of three scripts: Tali’q, Nasta’liq, and Shikasta Nasta’liq. It remains apparent that the development of pens did not occur overnight, but rather over time.
Research objective: The primary goal of this study would be to investigate the trend of growth in individual letters (Mofradat) in Nasta’liq. Another objective of this study is to argue about how Naskh and Taliq have encouraged the emergence of Nasta’liq. 
Research method: As a contrast, we used letters in Baysonqori Shahname as an index of Nasta’liq following Mir Ali Tabrizi. We began comparing anthology scripts after identifying and classifying early Nasta’liq in Taj al-Din Ahmad Wazir’s anthology. According to what has already been stated, and also based on the belief that Mir Ali Tabrizi improved Nasta’liq and it appeared in Shiraz before that time, along with Taj al-Din Ahmad Wazir’s anthology in the University of Isfahan’s Central library, which is a valuable manuscript dating from 1380 . in Shiraz for Taj al-Din Ahmad Wazir during the Shah-Shojae kingship in Fars (1359-1385), this article deals with the formation of Nasta’liq separate letters (Mofradat) in 14th century in Iran.
Conclusion: The evidence suggests that Mir Ali Tabrizi is not the sole founder of Nasta’liq, but that he has just ordered the script according to some criteria. According to some documents, the early Nasta’liq script was also encountered in Shiraz at the same period as Mir Ali Tabrizi. On the other hand, the Nasta’liq script can be described as a hybrid of two script rules: Naskh and Taliq.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Early Nasta’liq
  • Separate letters
  • Mir Ali Tabrizi
  • Taj al-Din Ahmad Wazir’s anthology
  • Shiraz
افشار، ایرج. (1382). جستاری در نسخه‌شناسی بیاض (سفینة) تاج‌الدین احمد وزیر. نامة بهارستان، 4(1و2)، 35-53.
بیاض تاج‌الدین احمد وزیر. (1353). زیر نظر ایرج افشار و مرتضی تیموری. اصفهان: دانشگاه اصفهان.
بیانی، مهدی. (1363). احوال و آثار خوشنویسان. تهران: علمی.
پاکباز، روئین. (1395). دایره المعارف هنر. تهران: فرهنگ معاصر.
جباری، صداقت. (1387). تکوین و تطور خط نستعلیق در سدة هشتم و نهم ه. ق. هنرهای زیبا، (33)، 77-85.
چهرازی، منصور. (1380). تاریخچة تکوین خط نستعلیق، رشد آموزش تاریخ، (8)، 24-27.
حصاری، میرهدایت. (1366). بیاض تاج‌الدین احمد وزیر. کیهان فرهنگی، (40)، 32- 34.
خزایی محمد و فرید، امیر. (1392). سخنی در پیدایش نستعلیق. کتاب ماه هنر، (184)، 34-41.
ذاکرالحسینی، محسن. (1382). سفینة تاج الدین احمد وزیر. نامة فرهنگستان، (21)، 143-162.
زمانی علویجه، علی. (1381).  نسخة منحصر به‌ فرد بیاض تاج‌الدین احمد وزیر (تصحیح، بازخوانی، رفع اغتشاش، تعریب،‌ تعلیقات و تهیة فهارس). قم: مجمع ذخائر اسلامی.
سراج شیرازی، یعقوب بن حسن. (1376). تحفه المحبین (به کوشش کرامت رعناحسینی و ایرج افشار). تهران: نقطه و میراث مکتوب.
شاهنامة بایسنقری. (1350). تهران: شورای مرکز جشنهای شاهنشاهی.
شفیعی علویجه، مریم و محرابی، آزاده. (1398). شرایط سیاسی، اجتماعی و فرهنگی ایران و نقش آن بر پیدایش و تکامل خط نستعلیق. در همایش ملی خوشنویسی و  نگارگری. ایران، اصفهان.
فاضل نیشابوری، فضل‌الله. (1381). پیدایش خط نستعلیق و میرعلی تبریزی. کتابداری و اطلاع رسانی، (18)، 87-102.
قلیچ‌خانی، حمیدرضا. (1390). مجموعه مقالات خوشنویسی گردهمایی مکتب شیراز.‌ تهران: متن.
مایل هروی، نجیب. (1397). کتابآرایی در تمدن اسلامی. مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی.