عوامل فرهنگی-اجتماعی تأثیرگذار بر مانایی مسجد جامع عتیق اصفهان

نوع مقاله : مقالۀ پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری معماری، دانشکدۀ معماری، دانشگاه هنر اصفهان، ایران.

2 کارشناس ارشد مطالعات معماری، دانشکدۀ معماری، دانشگاه هنر اصفهان، ایران.

3 استادیار، عضو هیئت علمی گروه معماری، دانشگاه هنر اصفهان، ایران.

چکیده

بیان مسئله: مسجد جامع اصفهان یکی از مهم‌ترین ابنیۀ تاریخی دورۀ اسلامی است که تا کنون پژوهش‌های گوناگونی پیرامون آن انجام شده، اما بیشتر این پژوهش‌ها متوجه وجه کالبدی آن بوده و وجوه فرهنگی و اجتماعی آن، کمتر مورد توجه واقع شده است. از سویی دیگر، مسجد جامع اصفهان بنایی است که در گذر قرن‌ها همچنان مانا به حیات خویش ادامه داده است؛ بنابراین پژوهش حاضر در جستجوی پاسخ این پرسش‌هاست: عوامل فرهنگی و اجتماعی تأثیرگذار بر مانایی تاریخی مسجد جامع اصفهان چیست و این عوامل چگونه توانسته‌اند، در دورانی که هنوز قوانین و علوم حفاظتی و مرمتی شناخته‌شده نبود، تداوم حیات کالبدی و کارکردی این بنا را سبب شوند؟
هدف پژوهش: با توجه به آنچه گفته شد، هدف از این پژوهش شناخت عوامل فرهنگی-اجتماعی تأثیرگذار بر مانایی مسجد جامع عتیق اصفهان در طول تاریخ، با تکیه بر منابع تاریخی و مستندات کالبدی (کتیبه‌های مسجد) و پژوهش‌های معاصر است. نتایج این پژوهش می‌تواند به تدوین راهکارهای مناسب‌تری جهت نگهداری بافت‌های تاریخی کمک کند که، علاوه بر حفظ کالبد بافت‌های تاریخی، مبتنی بر مشارکت اجتماعی و البته توأم با حفظ زندگی باشد.
روش پژوهش: در این پژوهش از نظریۀ زمینه‌ای استفاده شده که برگرفته از داده‌هایی است که در طی فرایند پژوهش به‌صورت نظام‌مند گردآوری و تحلیل‌شده‌اند. براساس این روش، ابتدا کدگذاری باز تا مرحلۀ اشباع نظری صورت پذیرفت و پس از آن، دسته‌بندی و تجزیه و تحلیل کدها تا مرحلۀ کدهای گزینشی انجام شد.
نتیجه‌گیری: نتایج پژوهش بیانگر آن است که پنج عامل اساسی فرهنگی و اجتماعی، شامل حضورپذیری، مشارکت‌پذیری، فرهنگ بانی‌گری و وقف، تغییرپذیری و روزآمدی، نقش پررنگی را در مانایی مسجد جامع اصفهان ایفا کرده و طی قرن‌ها این مسجد را از زوال و نیستی محافظت کرده‌اند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Sociocultural Factors Influencing the Durability of Jāme’ Atiq Mosque of Isfahan

نویسندگان [English]

  • Sima Khaleghian 1
  • Soodabeh Adibzadeh 2
  • Mahdi Saedvandi 3
1 Ph.D. Candidate in Architecture, Art University of Isfahan, Iran.
2 Master of Architecture, Art University of Isfahan, Iran.
3 Ph.D. in Architecture, Faculty member of Art University of Isfahan, Iran.
چکیده [English]

Problem statement: Jāme’ Atiq Mosque of Isfahan is a grand outstanding ancient monument of the Islamic era. It has been a subject of interest for several studies, but most of them have simply covered its physical features, and its cultural and social aspects have been neglected. Moreover, Jāme’ Atiq Mosque of Isfahan is a monument that has continued to endure throughout centuries. Therefore, this research attempts to find cultural and social factors influencing the historical importance of Jāme’ Atiq Mosque of Isfahan. Furthermore, it attempts to discover how these factors have caused the physical and functional durability of this building over time, especially when the rules and craftsmanship of protection and restoration were not yet identified.
Research objective: The purpose of this study is to identify sociocultural factors influencing the durability of Jāme’ Atiq Mosque of Isfahan throughout history relying on historical references and documents (i.e. the mosque’s inscriptions) and contemporary research. The results of this study can assist in developing the most convenient strategies for maintenance based on social participation and the preservation of life and structure of ancient sites.
Research method: This study is based on the grounded theory, using data that have been systematically gathered and analyzed during the study. According to this theory, open coding was done at first until reaching a theoretical saturation. Then, codes were classified and analyzed until obtaining selected codes.
Conclusion: Results show that five major cultural and social factors have played a critical role in the endurance of Jāme Atiq Mosque of Isfahan, including attendance, participation, founding and dedication culture, variability, and modernity, which have protected Jāme’ Atiq Mosque of Isfahan from collapse for centuries.


Conclusion: Results show that five major cultural and social factors have played a critical role in the endurance of Jāmeh Atiq Mosque of Isfahan, including attendance, participation, founding and dedication culture, variability, and modernity,which have protected Jāmeh Atiq Mosque of Isfahan from collapse for centuries.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Jāme’ Atiq Mosque of Isfahan
  • Durability
  • Cultural and social factors
ابن‌بطوطه. (1361). سفرنامة ابن‌بطوطه (ج. 3) (ترجمة محمدعلی موحد). تهران: علمی و فرهنگی.
ابن‌خلدون، عبدالرحمان. (1388). مقدمة ابن‌خلدون (ج. 1 و 2) (ترجمة محمد پروین گنابادی). تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
ابونعیم اصفهانی، حافظ. (1377). ذکر اخبار اصفهان. (ترجمة نورالله کسایی). تهران: سروش.
ادیب‌زاده، سودابه؛ خالقیان، سیما و سعدوندی، مهدی. (1399). عوامل فرهنگی و اجتماعی تاثیرگذار در مشارکت تاریخی مردم اصفهان در حفاظت از مسجد جامع اصفهان. اندیشة معماری، 4(8)، 29-39.
افضل‌الملک، میرزا غلامحسین. (1380). سفرنامة اصفهان. تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
الکساندر، کریستوفر. (1390). معماری و راز جاودانگی (ترجمة مهرداد قیومی بیدهندی). تهران: انتشارات دانشگاه شهید بهشتی.
امین پور، احمد؛ اولیاء، محمدرضا؛ عباسی هرفته، محسن و کلانتری، مائده. (1392). تداوم کارکرد؛ رویکرد غالب مداخلات حفاظتی در مسجد جامع اصفهان؛ گونه‌شناسی و تبیین رویکرد مداخلات حفاظتی از ابتدای شکل‌گیری مسجد تا دورة قاجار. مرمت و معماری ایران، 3(6)، 27-40.
پاکزاد، جهانشاه. (1381). کیفیت فضا. آبادی، 14(37)، 100-111.
پورجعفر، محمدرضا. (1382). جاودانگی در شهرسازی با نگاهی به شهر رم. ماهنامة شهرداری‌ها، (54)، 51-54.
جابری انصاری، محمدحسن. (1322). تاریخ ری و اصفهان. اصفهان: حسین عماد زاده.
خالقیان، سیما و صالحی، ابوذر (1398). تأثیر تداوم کارکرد در ماندگاری بافت تاریخی شهر زواره. 10(40)، 1-25.
دهخدا، علی‌اکبر. (1377). لغت‌نامة دهخدا. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
شاردن، ژان. (1372). سفرنامة شاردن (ترجمة اقبال یغمایی). تهران: توس.
شفیعیان داریانی، فائزه؛ پورجعفر، محمدرضا و قبادی، علی‌رضا. (1393). مفهوم ماندگاری در معماری اسلامی و مقایسة آن با مفهوم پایداری در معماری معاصر. پژوهش‌های معماری اسلامی، 2(4)، 32-48.
عباسی هرفته، محسن. (1394). شرحی بر سنت حفاظت معماری در ایران با تکیه بر شواهد تاریخی حفاظت در مسجد جامع اصفهان. یزد: انتشارات دانشگاه یزد.
فروزنده، آیسان؛ نقره‌کار، عبدالحمید و حمزه‌نژاد، مهدی. (1388). راز جاودانگی آثار معماری (تحلیلی بر نگرش‌های نوگرا و فرانوگرا و رویکردهای فراگیرتر). باغ نظر، 6(12)، 31-44.
فقیه، نسرین. (1354). اصفهان شهری برای عابر پیاده. هنر و مردم، (152)، 2-10.
قلعه‌نویی، محمود و کلانتری، مائده. (1392). بررسی تغییر نقش مسجد جامع عتیق در ساختار شهری اصفهان درگذر زمان. مطالعات شهر ایرانی اسلامی، 4(11)، 17-27.
کسایی، نورالله. (1376). اصفهان در دورة آل‌بویه و سلجوقیان. نشریة دانشکدة ادبیات دانشگاه اصفهان، 14(9)، 176-202.
کلانتری خلیل‌آباد، حسین؛ صالحی، سید احمد و رستمی، قهرمان. (1389). نقش تاریخی وقف در شکل‌گیری شهر اسلامی. مطالعات شهر ایرانی اسلامی، 1(1)، 33-43.
کلانتری خلیل‌آباد، حسین و درخشانی، نجلا. (1393). راهبردهای پایداری کالبدی-اجتماعی در محلات تاریخی (مطالعه موردی محله عودلاجان تهران). مطالعات شهری، 3(10)، 3-14.
گالدیری، اوژینو. (1370). مسجد جامع اصفهان (ترجمة عبدالله جبل عاملی). تهران: سازمان میراث فرهنگی.
گدار، آندره. (1316). آثار ایران (ترجمة محمدتقی مصطفوی). تهران: چاپخانة مجلس.
گرابار، اولگ. (1388). مسجد بزرگ اصفهان (ترجمة علی موسوی فریدنی). اصفهان: چاپ گیتی.
مافروخی، مفضل بن سعد. (1385). محاسن اصفهان (ترجمة حسین بن محمد آوی) (ویراستة محمدرضا زادهوش). اصفهان: سازمان فرهنگی تفریحی شهرداری اصفهان.
مرتضی، هشام. (1387). اصول سنتی ساخت‌وساز در اسلام (ترجمة ابوالفضل مشکینی و کیومرث حبیبی). تهران: انتشارات مرکز مطالعاتی و تحقیقاتی شهرسازی و معماری.
هنرفر، لطف‌اله. (1350). گنجینة آثار تاریخی اصفهان. تهران: چاپخانة زیبا.
 
Harris, C. (2005). Dictionary of Architecture and Construction. New York: McGraw-Hill.