سامان‌بندی‌های تجسمی در نگارة شهادت حضرت زکریا (ع) قصص الانبیا

نوع مقاله : مقالۀ پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری پژوهش هنر، دانشکدۀ معماری و شهرسازی، واحد اصفهان(خوراسگان)، دانشگاه آزاد اسلامی، ایران.

2 استادیار گروه هنر، دانشکدۀ هنر، معماری و شهرسازی، واحد نجف‌آباد، دانشگاه آزاد اسلامی، نجف‌آباد، ایران.

چکیده

بیان مسئله: قصص الانبیا، قصه‌های نقل‌شده از حوادث زندگی پیامبران است. برخی از نگارش‌های این کتاب مزین به تصویرسازی و نگارگری به‌منظور نمایان‌کردن هرچه بیشتر مفاهیم بیان‌شده در آن است. مشهورترین نسخۀ خطی قصص الانبیا نسخۀ خطی موزۀ توپکاپی است و یکی از شاخص‌ترین این قصص، که در کتاب مذکور نگارگری شده است، روایت شهادت حضرت زکریا (ع) است. نگارگر در این اثر سعی در تجسم مظلومیت زکریا در برابرکفرگویی ابلیس و حمایت الهی از او دارد.
هدف پژوهش: بررسی سامان‌بندی تجسمی براساس سه ویژگی عناصر بصری (خط، رنگ، بافت، فرم)، ترکیب‌بندی (مارپیچ طلایی، مربع شاخص، مستطیل طلایی و خطوط رهنمونگر) و نمادپردازی از سه منظر شخصیت، رویداد و گفت‌وگو در این نگاره است. برای دستیابی به این هدف ابتدا الگوی ارتباط بین پارامتر‌های تشکیل‌دهندۀ این سه ویژگیِ سامان‌بندی تبیین می‌شود.
روش پژوهش: پژوهش حاضر به روش توصیفی-تحلیلی انجام شده است.
نتیجه‌گیری: شخصیت‌ها در این نگاره به دو ساحت روایت کتاب و درخت، که پناه‌دهندۀ زکریا از هجوم ابلیسیان است، وفادار باقی می‌مانند. ترکیب‌بندی دوّار، القای جایگاه درخت با به‌کارگرفتن ترکیب‌بندی مثلثی عناصر به‌نحوی که رأس مثلث بر درخت تأکید داشته باشد، القای آرامش و ثبات با به‌کارگرفتن عناصر در مستطیل طلایی، قرینگی فرم‌های انسانی، استفاده از خطوط رهنمونگر عمودی برای جای‌گیری عناصر، استفاده از مستطیل‌های 2√ و 3√ برای چینش کتیبه و نگاره در کنار یکدیگر، تداعی بافتی آرام، کم‌تنوع و معناگرا بودن به‌واسطۀ نحوۀ به‌کارگیری عناصر بصری نقطه و خط و در نهایت چیدمان ساختار حلزونی پادساعتگرد و ساعتگرد عناصر از مهم‌ترین نکات قابل شناسایی در سامان‌بندی این اثر هستند. همچنین به‌کارگیری لاجوردی یکنواخت در پس‌زمینه، فضای اندوه و وهم، زرد درخشان در لباس ابلیس، تأکید بر شخصیت او و نارنجی در لباس نقال سبب چرخش رنگ‌ها در ترکیب‌بندی اثر بوده است. در مجموع، اثر با رنگ‌های تخت و درخشان و بدون سایه ترسیم شده است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The Visual Arrangements of Prophet Zechariah Martyrdom Miniature in Qisas Al-Anbiya

نویسندگان [English]

  • Armita Saadatmand 1
  • Seyed Ali Mojabi 2
2 Assistant Professor, Department of Art, Architecture and Urban Planning, Najafabad Branch, Islamic Azad University, Iran.
چکیده [English]

Problem statement: “Qisas Al-Anbiya” is a set of stories derived from the events of the lives of the prophets. Some of the writings in this book are decorated with miniatures and figures to show the concepts expressed more clearly. The most famous manuscript of the “Qisas Al-Anbiya” is the manuscript available at Topkapi Palace Museum, and one of the most significant of these stories, illustrated in the book, is the account of the martyrdom of Prophet Zechariah. In this work of art, the painter tried to visualize Zechariahs’ being oppressed against Iblis’s blasphemy and shows the divine support of him.
Research objective: the purpose of the present study is to examine the visual arrangement based on three characteristics of visual elements (line, color, texture, and form), composition (golden spiral, index square, golden rectangle, and guidelines) and symbolism from three perspectives of personality, event, and dialogue in this miniature. To achieve this goal, first, the pattern of communication between the parameters of these three mentioned features of the arrangement are explained.
Research method: The present study was performed through descriptive-analytical method.
Conclusion: In this miniature, the characters remain faithful to the two fields of narration of the book and the tree which shelter Zechariah from the Iblis’s onslaught. Rotating composition, inducing the position of the tree by using the triangular composition of the elements in such a way that the top of the triangle emphasizes the tree, inducing the sense of peacefulness and stability by using the elements in the golden rectangle, symmetry of human forms, using vertical guidelines to replace the elements, the use of rectangles √ 2 and √ 3 to arrange the inscriptions and miniatures side by side, the association of peacefulness, low-diversity and semantic texture due to the use of visual elements of point and line and finally the arrangement of the spiral structure of the clockwise and counterclockwise elements are the most important points in the arrangement of this work of art. Besides, the use of monotonous azure in the background, the atmosphere of sadness and illusion, the bright yellow in the Iblis’s dress, the emphasis on his character and the use of orange color in the narrator’s dress have caused the colors to rotate in the composition of this work of art. In general, the work is painted with flat and bright colors, without shadows.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Zechariahs’ Martyrdom
  • Qisas Al-Anbiya
  • Arrangement
  • Miniature
ابن اثیر، ابوالحسن. (1374). ت‍اری‍خ‌ ک‍ام‍ل‌ ب‍زرگ‌ اس‍لام‌ و ای‍ران (ت‍رج‍م‍ۀ‌ ع‍ل‍ی‌ ه‍اش‍م‍ی‌ ح‍ائ‍ری‌ و اب‍وال‍ق‍اس‍م‌ ح‍ال‍ت)، تهران: نشر داد.
ابن بابویه، محمد بن على. (1392). علل الشرائع (ترجمۀ علی‌اکبر میرزایی). قم: ادباء.
ابن شهر آشوب مازندرانى، محمد بن على. (1379). مناقب آل ابی طالب علیهم السلام. قم: علامه.
اصل نجفی فرد، رضا. (1392). شرح مختصر در تاریخچۀ هنر نگارگری ایرانی اسلامی در ادوار تاریخ هنر ایران. قابل دسترسی در http://www.islamicartz.com
ایتن، یوهانس. (1384). کتاب رنگ (ترجمۀ محمدحسین حلیمی). تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
پاکباز، رویین. (1387). دائرة المعارف هنر. تهران: فرهنگ معاصر.
جنسن، چالز. (1394). تجزیه و تحلیل آثار هنر‌های تجسمی (ترجمۀ بتی آواکیان). تهران: نشر مرکز تحقیق و توسعۀ علوم انسانی سمت.
حسینی، مهدی. (1384). قصص الانبیا به روایت تصویر. خیال، (13)، 114-115.
حلیمی، محمدحسین. (1376). اصول و مبانی هنر‌های تجسمی: زبان، بیان، تمرین. تهران: احیاء کتاب.
داریوش. (1391). آیین و باورهایی دربارۀ رستنی‌ها در ایران زمین، درخت در فرهنگ ایران. قابل دسترسی در https://www.ettelaat.com/mobile/?p=26163&device=phone
دهخدا، علی‌اکبر. (1372). لغت‌نامۀ دهخدا (ج. 8، 9، 12، به کوشش محمد معین و سیدجعفر شهیدی). تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
صداقت، معصومه. (1386). پیامبران اولوالعزم در نگاره‌های قصص الانبیا ابواسحاق نیشابوری. مطالعات هنر اسلامی، 4(7)، 23-46.
مراثی، محسن. (1384). مارپیچ طلایی در طبیعت و هنر اسلامی. نگره، 1(1)، 35-44.
معین، محمد. (1382). فرهنگ فارسی (ج. 3). تهران: نگارستان کتاب.
نقیب اصفهانی، شادی و ناظری، افسانه. (1394). ریخت‌شناسی نگارۀ سماع صوفیان مصوب به بهزاد. نگارینه هنر اسلامی، (7)، 97-107.
نیشابوری، ابواسحاق. (1382). قصص الانبیا (به کوشش حبیب یغمایی). تهران: انتشارات علمی و فرهنگی و هنری.
یادگار، فرنگیس. (1391). پژوهشی پیرامون رنگ و خط در نگارگری ایران (پایان‌نامۀ منتشرنشده کارشناسی ارشد)، دانشگاه تهران، ایران.

Grabar, O. (1999). Mostly Miniatures (An Introduction to Persian Painting). New Jersey: Princeton University.