نقش آیین گذار در ساختار کالبدی حمام‌های عمومی ایران

نوع مقاله : مقالۀ پژوهشی

نویسندگان

1 دکترای معماری، استادیار دانشکدۀ هنر و معماری، واحد شبستر، دانشگاه آزاد اسلامی، شبستر، ایران.

2 پژوهشگر دکتری معماری، دانشکدۀ هنر و معماری، واحد شبستر، دانشگاه آزاد اسلامی، شبستر، ایران

چکیده

بیان مسئله: نظافت و طهارت از اهمیت بسیاری در دین اسلام برخوردار است. این اهمیت در توجه فراوان به گونه‌ای از معماری به نام حمام بیشتر تجلی یافته است. حمام‌ها علاوه بر ویژگی‌های کالبدی و مادی دارای ویژگی‌های آیینی و غیرمادی نیز هستند که برای شناخت آنها باید ساختار کالبدی مشترک حمام‌های عمومی مورد مطالعه قرار گیرند. البته باید در نظر داشت که این ساختار مشترک در معماری و به‌ویژه معماری سنتی رابطۀ مستقیم با عملکرد بنا دارد و در حقیقت هر بنا برای عملکردی ویژه و با طرحی متناسب با آن به‌وجود می‌آمده است. یکی از کارکردهای اصلی حمام انجام آیین طهارت است و مطابق نظر اغلب محققان آیین‌های تطهیر در زمرۀ آیین‌های گذار قرار دارند. حال این پرسش مطرح می‌شود که آیین گذار چه نقشی در ساختار کالبدی حمام‌های عمومی ایرانی داشته است؟
هدف پژوهش: آنچه پژوهش حاضر در فرجام کار بر آن تأکید دارد یافتن تأثیر آیین‌های گذار بر کالبد حمام‌های عمومی ایرانی است. نتایج مطالعۀ حاضر نشان می‌دهد که ساختار سه‌بخشی آیین گذار به‌عنوان مفهومی الهام‌بخش در طرح معماری حمام مورد توجه بوده است.
روش پژوهش: برای بررسی نقش آیین گذار در ساختار کالبدی حمام‌های عمومی ایران، با توجه به الزامات پژوهش و ضمن بهره‌گیری از نوع پژوهش استدلال منطقی، به‌صورت توأمان از روش تفسیری تاریخی نیز استفاده می‌شود. گردآوری اطلاعات لازم پژوهش نیز از طریق مطالعات اسنادی و منابع کتابخانه‌ای است.
نتیجه‌گیری: آفرینش فضای معماری علاوه برعملکرد بنا از ریشه های فرهنگی و اعتقادی جامعه تأثیر می‌پذیرد. در شکل‌گیری ساختار سه‌بخشی حمام‌های ایرانی که شامل بینه، میاندر وگرمخانه است در کنار تثیرعوامل اقلیمی و عملکردی، ارتباط معنا داری با مراحل سه گانه آیین گذار و همچنین آداب استحمام و تطهیر می توان یافت که نشان از توجه به جنبه محتوایی و آیینی در طرح حمام های سنتی ایران است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The Role of Rite of Passage in Physical Structure of Iran’s Public Baths

نویسندگان [English]

  • Mehrvash Kazemi Shishavan 1
  • Mahsa Bybordi 2
1 Ph. D. in Architecture, Assistant Professor, Department of Art and Architecture, Shabestar Branch, Islamic Azad University, Shabestar, Iran.
2 Ph.D. Candidate, Department of Art and Architecture, Shabestar Branch, Islamic Azad University, Shabestar, Iran
چکیده [English]

Problem statement: Hygiene and purification are very important in the religion of Islam. The importance is manifested more in paying attention to a type of architecture namely bathroom. Bathrooms, in addition to physical and material characteristics, have ritualistic and immaterial characteristics and in order to identify them, common physical structure of public should be studied. Of course, it should be noted that these structural patterns in architecture and particularly in traditional architecture have direct relationships with building functions and in fact, any building is constructed for special function and with a pattern appropriate to it.
One of the main functions of bathroom is to perform rituals of purification and according to most researchers; rituals of the purification are of rites of passage. Now the question arises that what role did rite of passage play in the physical structure of Iranian public baths?
Reaserch objectives: The present study has emphasized to find the effect of rites of passage on basic pattern of Iranian public baths. The results of the present study show that the three-part structure of rites of passage was considered as an inspirational concept in the design architecture of the bathroom.
Research method: In order to study the role of rite of passage in physical structure of Iran’s public baths in accordance with the research requirements, while using the logical reasoning based investigation, historical interpretation method is also used. The research data have been gathered via library resources and documentary studies.
Conclusion: Iranian baths have three-part structure including a Bineh (caldarium), a mediator (middle corridor) and a hot chamber (tepidarium) and purification as the main function of bathhouses reflects the rite of passage. In general, rite of passage has three separate, purgatory and reintegration stages and this three-stage spiritual journey can be seen in bathing customs and purification rituals. The results of the present study show that three-part structure of passage is likely the inspired concept of traditional structure in architectural design of bathhouse and the use of three-part structure in its body.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Hammam
  • Bathhouse
  • Purification
  • Rite of Passage
ابن‌سینا، ابوعلی حسین. (1366). حی بن یقظان (ترجمه و حاشیه‌نویسی عبدالواحد بن محمد جوزانی). تصحیح هانری کربن، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
ابن‌اسکندر، عنصرالمعالی کیکاووس. (1347). قابوس‌نامه. به‌کوشش غلام‌حسین یوسفی، تهران: بنگاه نشر و ترجمه کتاب.
ابن‌بابویه، محمد بن علی. (1376). امالى شیخ صدوق (ترجمۀ محمدباقر کمره‌ای). تهران: دار الکتب الإسلامیة.
اسدیان خرم‌آبادی، محمد. (1384). آیین‌های گذر در ایران: بررسی تطبیقی آیین‌های ایرانی در حوزه‌های فرهنگ و جغرافیایی. تهران: روشنان.
الیاده، میرچا. (1375). مقدس و نامقدس (ترجمۀ نصرالله زنگویی). تهران: سروش.
بایار، ژان پیر. (1376). رمزپردازی آتش (ترجمۀ جلال ستاری). تهران: مرکز.
بهار، مهرداد. (1375). پژوهشی در اساطیر ایران. تهران: توس.
بیات فرد و لاجوردی، فاطمه. (1395). استحاله و تغییر هستی‌شناختی در آیین‌های گذار. پژوهشنامۀ ادیان، 10(19)، 21-36.
پولاک، یاکوب ادوارد. (1368). سفرنامۀ پولاک: ایران و ایرانیان (ترجمۀ کیکاووس جهانداری). تهران: خوارزمی.
حر عاملى، محمد بن حسن. (1409 ق.). وسائل الشیعة. قم: مؤسسۀ آل البیت علیهم السلام.
دروویل، گاسپار. (1370). سفر در ایران (ترجمۀ منوچهر اعتماد مقدم). تهران: شب‌آویز.
رضی، هاشم. (1376). وندیداد. تهران: فکر روز.
رضی، هاشم. (1384). آیین مغان: آموزه‌ها و مراسم و باورهای بنیادی. تهران: سخن.
رفیع‌فر، خدیجه و کماللو، جلال‌الدین. (1393). بررسی آیین حنابندان از دیرباز تا کنون. فرهنگ و ادبیات عامه، 2(4)،27-47.
روح‌الامینی، محمود. (1386). حمام عمومی در جامعه و فرهنگ و ادب دیروز: نگرش و پژوهشی مردم‌شناختی. تهران: مؤسسۀ اطلاعات.
زمردی، حمیرا. (1382). نقد تطبیقی ادیان و اساطیر در شاهنامۀ فردوسی، خمسۀ نظامی و منطق الطیر. تهران: زوار.
سهروردی، شهاب‌الدین یحیی. (1380). مجموعۀ مصنفات فارسی شیخ اشراق. تصحیح و مقدمۀ سیدحسین نصر. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
شاردن، ژان. (1372). سفرنامۀ شاردن (ترجمۀ اقبال یغمایی). تهران: توس.
شریفیان، بهزاد و اتونی، مهدی. (1390). کهن نمونۀ آب و کارکرد آن در اسطوره و حماسه. فصلنامۀ پژوهشی زبان و ادب فارسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد سنندج، 3(9)، 107-130.
شوالیه، ژان و گربران، آن. (1378). فرهنگ نمادها. سودابه فضایلی، ج. 1. تهران: جیحون.
شوالیه، ژان و گربران، آن. (1384). فرهنگ نمادها. سودابه فضایلی، ج. 2. تهران: جیحون.
طباطبایی، مهدی و مؤمنی، فاطمه. (1393). طهارت از منظر عارفان مسلمان. اندیشۀ دینی، 14(2)،33-54.
طبرسی، فضل بن حسن. (1380). الآداب الدینیة للخزانة المعینیة. تحقیق احمد عابدى، قم: زائر.
طبسی، محسن؛ انصاری، مجتبی؛ فخار تهرانی، فرهاد و طاووسی، محمود (1386). بازشناسی ویژگی‌های کالبدی گرمابه‌های ایران در دورۀ صفوی. هنرهای زیبا، (29)، 49-58.
طوسی، خواجه نصیرالدین. (1374). آغاز و انجام. مقدمه و شرح حسن حسن‌زاده آملى. تهران: انتشارات فرهنگ و ارشاد اسلامى.
فراهیدی، خلیل بن احمد. (1410 ق.). کتاب العین. تصحیح مهدى مخزومى و ابراهیم سامرائى‌، قم: هجرت.
فخار تهرانی، فرهاد (1379). حمام در نظرگاه زمان. صفه، 10(30)، 94-105.
قرآن کریم (1394). ترجمۀ محمدمهدی فولادوند، تهران: اسوه.
قرشى، سیدعلى‌اکبر. (1412 ق.). قاموس قرآن. تهران: دار الکتب الإسلامیة.
قرشى، امان‌الله. (1380). آب و کوه در اساطیر هند و ایرانی. تهران: هرمس.
کتاک، کنراد فیلیپ. (1386). انسان‌شناسی: کشف تفاوت‌های انسانی (ترجمۀ محسن ثلاثی). تهران: علمی.
کیانی، محمدیوسف. (1386). معماری ایرانی دورۀ اسلامی. تهران: سمت.
لطفی‌وند وحید، وحید. (1390). پیدایش و روند شکل‌گیری حمام‌های ایرانی-اسلامی، از اوایل اسلام تا سلجوقی. اصفهان: دانشگاه هنر اصفهان.
مختاریان، بهار و شکری، سجاد. (1390). نقش قوچ در آیین‌های وابسته به ایزدبانوی بزرگ در لرستان. نامۀ انسان‌شناسی، (1)، 16-28.
ملایی توانی، میثم و غلامپور، علیرضا. (1393). حمام و استحمام در فرهنگ ایرانیان عصر قاجار. مطالعات تاریخ فرهنگی، 6(21)، 121-148.
ممتحن‌الدوله، مهدی. (1353). خاطرات ممتحن‌الدوله. به‌کوشش حسینقلی خان شقاقی، تهران: امیرکبیر.
ورمارزن، مارتین. (1372). آیین میترا (ترجمۀ بزرگ نادرزاده). تهران: چشمه.
هوار، کلمان. (1379). ایران و فرهنگ ایرانی (ترجمۀ حسن انوشه). تهران: مجید.
Boyce, M. (1991). Padyab and nerang: two Pahlavi terms further consider. Bulletin of the School of Oriental and African Studies, 54(2), 281-291.
Campbell, J. (1949). The Hero with a Thousand Faces (Bollingen series 17). Princeton: Princeton University Press.
Van Gennep, A. (1960). The Rites of Passage (M. Vizedom & G. Caffee, Trans.). Chicago: University of Chicago Press.
Mayrhofer, M (1996). Etymalogisches Worterbuch des Altindoarischum. Heidelberg: Winter verlang.
Turner, V. (1967). Forest of Symbols: Aspects of Ndembu Ritual. New York: Cornell University Press.
Turner, V. (1972). The Ritual Process. Chicago: Aldine.
Turner, V. (1974). Dramas, Fields, and Metaphors: Symbolic Action in Human Society. V. Turner, (Ed.). SYMBOL, MYTH, AND RITUAL SERIES. New York: Cornell University Press.