مقایسۀ تطبیقی مضامین مشترک گیاهان مقدس در نقش‌مایه‌های گیاهی معماری پیش از اسلام ایران و آرایه‌های معماری دوران اسلامی (با تأکید بر دورۀ امویان و عباسیان)

نویسندگان

1 استادیار دانشکدۀ هنر و معماری، دانشگاه مازندران، ایران.

2 کارشناس ارشد مهندسی معماری، دانشکدۀ هنر و معماری، دانشگاه مازندران، ایران.

چکیده

در میان تمام ملت‌ها گیاهان و عناصر گیاهی از تقدس ویژه‌ای برخوردارند و این موضوع سبب شده است که مفاهیم آشکار و نهفتة موجود در آنها در هنر و معماری ملل مختلف بروز و ظهور داشته باشد. در ایران باستان نیز جلوه‌هایی از عناصر و نقش‌مایه‌های گیاهی را می‌توان در تزیینات معماری مشاهده کرد که الگوی سایر ملل نیز شده است.
بیان مسئله و هدف :پژوهش حاضر در پی استخراج مفاهیم نهفته در نقوش گیاهی به‌کاررفته در معماری ایران پیش از اسلام و بررسی اثرپذیری معماری دوره‌های امویان و عباسیان از معماری پیش از اسلام ایران است. به این منظور مفاهیم نمادین و اسطوره‌ای گیاهانی از جمله گل نیلوفر آبی، گیاه کنگر (آکانتوس) و درختانی مانند نخل و مو که به طور مشترک در معماری پیش از اسلام ایران و دوران اسلامی استفاده می‌شده، مورد بررسی قرارگرفته‌اند.
روش :در این پژوهش تلاش شده است که دوام تأثیر این گیاهان در اندیشه و سپس در معماری دو دوره تفسیر شده و دلایل انتقال این نقوش از معماری پیش از اسلام ایران به دوران اسلامی بررسی شود. بنابراین با استفاده از روش مطالعة میان‌موردی نقش‌مایه‌های گیاهی بناهای شاخص معماری پیش از اسلام ایران در دوره‌های هخامنشیان (تخت جمشید) و ساسانیان (کاخ تیسفون، طاق‌بستان و کاخ بیشاپور) با نقوش گیاهی به‌کاررفته در بناهای دورة امویان از جمله مسجد قبه‌الصخره، قصرالحیر، قصرالمشتی و کاخ خربه‌المفجر و تزیینات نقوش گیاهی بناها و کاخ‌ها در دورة عباسیان از جمله کاخ بلکورا و مسجد سیمره مقایسه شد و با استفاده از تفسیر تاریخی بناها و مراجعه به متون مختلف، مضامین مشترک استخراج شده و نمود آن در معماری هر دو دورة تاریخی مورد تحلیل و بررسی قرار گرفته است.
نتیجه :نتایج حاصل نشان می‌دهد که وجود مفاهیم والایی چون پاکی، خلوص و نیروی مقدس حیات، دانش و معرفت در بطن این گیاهان سبب استفاده از آنها در معماری شده و این ویژگی به طور مشترک در معماری هر دو دوره وجود دارد. نتایج بررسی‌ها نشان می‌دهد وجود برگ‌های نخل و گل نیلوفر در قصر‌الحیر و کاخ خربه‌المفجر و همچنین برگ‌های تاک و خوشه‌های انگور در بنای قبه‌الصخره در کنار بهره‌گیری از فرم‌های مثلث و دایره در قصرالمشتی و سایر نقوش به‌کاررفته، همه نشان از حضور معماری و هنر ایرانی در معماری دورة اموی و عباسی دارند. همچنین هم‌جواری جغرافیایی، تعلقات به آرمان‌های یکسان، زبان، هنر و شراکت در ایجاد و پرورش مکاتب علمی از دیگر دلایل انتقال نقوش از معماری و فرهنگ ایرانی به معماری دورة اسلامی به طور خاص دورة اموی و عباسی است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Impression of Plant Motifs Common Contents of Iran’s Pre-Islamic Architecture on Islamic Architecture Schemes(Respect to Umayyad and abbasid periods)

نویسندگان [English]

  • Vahid Haidar nattaj 1
  • Mitra Maghsoudy 2
1 Faculty of Art and Architecture, University of Mazandaran, Babolsar, Iran.
2 Faculty of Art and Architecture, University of Mazandaran, Babolsar, Iran.
چکیده [English]

The sacredness of plants and plant elements in all nations has led to the implicit and explicit implications of these elements in the arts and architecture of various nations. In ancient Iran, the impacts of these plant elements and plant motifs can be seen in the architectural ornamentation, which is also prevalent in other nations. Problem statement and research aim: The current study seeks to find the implicit concepts of plant motifs used in the pre-Islamic Iranian architecture and to understand the impacts of pre-Islamic architecture on the architecture of Umayyad and Abbasid periods. In this regard, the symbolic and mythological concepts of plants such as lotus flowers, acanthus, and various trees such as palm and vine, which are commonly used in pre-Islamic Iranian architecture and Islamic architecture, have been deeply scrutinized.
Research Method : This research aims at interpreting the perpetual influence of these plants on the common beliefs and the architecture of the two aforementioned periods and it tries to seek the reasons for conveyance of these motifs from pre-Islamic architecture to Islamic era. Therefore, using the interdisciplinary study methodology, this study aims at comparing the motifs of prominent pre-Islamic buildings of the Achaemenid period (Persepolis) and the Sassanid period (Ctesiphon palace, Taq-e Bostan and Bishapur Palace) with those of Umayyad period (such as Qobbat Al-Sakherah mosque, Al-Hayr palace, Al-Mshatta palace, and Kherbat Al-Mafjar palace), and Abbasid period (including the Belkoura palace and Seymareh Mosque). H After interpreting the buildings historically by referring to various texts, the common implications of plant motifs were revealed and their manifestations in the architecture of both historical periods are deeply analyzed and discussed.
The sacredness of plants among nations has led to the apparent and latent implications of these elements in the arts and architecture of various nations. In ancient Persia, the impacts of plant motifs can be seen in the architectural ornamentation, which is also prevalent in other nations.
Problem statement and research aim: The current study pursues to find the inherent concepts of plant motifs used in the pre-Islamic Iran architecture and to understand the impacts of pre-Islamic architecture on the architecture of Umayyad and Abbasid periods. In this regard, the symbolic and mythological concepts of plants such as lotus flowers, acanthus, and various trees such as palm and vine, which are commonly used in pre-Islamic Iranian architecture and Islamic architecture, have been deeply scrutinized.
Research Method: This research aims at interpreting the perpetual influence of these plants on the common beliefs and the architecture of the two aforementioned periods and it tries to seek the reasons for conveyance of these motifs from pre-Islamic architecture to Islamic era. Therefore, using the interdisciplinary study methodology, this study aims at comparing the motifs of prominent pre-Islamic buildings of the Achaemenid period (Persepolis) and the Sassanid period (Ctesiphon palace, Taq-e Bostan and Bishapur Palace) with those of Umayyad period (such as Qobbat Al-Sakherah mosque, Al-Hayr palace, Al-Mshatta palace, and Kherbat Al-Mafjar palace), and Abbasid period (including the Belkoura palace, Seymareh mosque and Noh Gonbad mosque). After interpreting the buildings historically by referring to various texts, the common implications of plant motifs were revealed and their manifestations in the architecture of both historical periods are deeply analyzed and discussed.
Conclusion: The results show that the existence of noble concepts such as purity, clarity and sacred force of life, knowledge and wisdom observed at plant motifs is the main reason for their use in architecture, which convey the same implications in the architecture of both periods. Moreover, it is deduced that the use of different motifs such as palmette (palm leaves), lotus leaves in Al-Hayr palace and Kherbat al-mafjar palace, the vine leaves and grape clusters in Qobbat Al-Sakhreh, as well as the triangular and circular forms in Al-Mshatta palace indicate the presence of Iranian art and architecture in the architecture of Umayyad and Abbasid periods. In addition, the geographical adjacency, believing in the same ideals, language, art and partnership in the creation and instructions of scientific schools are other reasons for the conveyance of motifs from Iranian architecture and culture to the Islamic architecture, especially Umayyad and Abbasid periods.
 

کلیدواژه‌ها [English]

  • Sacred Plants
  • Plant Motifs
  • Lotus
  • Flower
  • Palm Leaves
  • Iranian Architecture
  • Islamic Architecture
• احمدی، حسن و شکفته، عاطفه. (1391). تزیینات گچ‌بری در معماری قرون اولیه اسلامی ایران (قرن اول تا پنجم ه. ق). فصلنامه ادبیات و هنر دینی، (4) : 150-125.
• اتینگهاوزن، ریچارد و گرابار، الک. (1378). هنر و معماری اسلامی. ت: یعقوب آژند، تهران: سمت.
• اعظمی، زهرا، شیخ‌الحکمایی، محمدعلی و شیخ الحکمایی، طاهر. (1392). مطالعه تطبیقی نقوش گیاهی گچ‌بری‌های کاخ تیسفون با اولین مساجد ایران (مسجد جامع نائین، مسجد جامع اردستان، مسجد جامع اصفهان). هنرهای زیبا-هنرهای تجسمی، (4) : 24-15.
• اقبال آشتیانی، عباس، پیرنیا، حسن و جوانمردی، لطیفه. (1389). تاریخ کامل ایران، تهران: انتشارات اورند و سما
• انصاری، جمال. (1366). گچ‌بری دوران ساسانی و تأثیر آن در هنرهای اسلامی. فصلنامه هنر، (13) : 333-318.
• امیدواری، سمیه. (1393). گذری بر میراث معماری عراق. تهران : مجمع ذخایر اسلامی.
• برند، باربارا. (1383). هنر اسلامی. ت: مهناز شایسته فر، تهران: موسسه مطالعات هنر اسلامی.
• برومند، سعید. (1381). تخت جمشید: پرستشگاه خورشید. ک‍رم‍ان‌: ع‍م‍اد ک‍رم‍ان‍ی‌، م‍ی‍راث‌ ف‍ره‍ن‍گ‍ی‌ اس‍ت‍ان‌ ف‍ارس.
• بهمنی، پردیس. (1389). سیر تحول و تطور نقش و نماد در هنرهای سنتی ایران. تهران : دانشکده هنر و رسانه دانشگاه پیام نور تهران.
• پوپ، آرتوراپهام. (1382). معماری ایران. ت : غلامحسین صدری افشار.نشر اختران، تهران.
• پوپ، آرتوراپهام و اکرمن، فیلیپس. (1387). سیری در هنر ایران (از دوران پیش‌ازتاریخ تا امروز). ت : نجف دریابندی. تهران : علمی و فرهنگی.
• توکلی، فاطمه. (1378). بررسی عناصر بصری در نقوش گیاهی تخت جمشید. ماهنامه هنر، (3) : 97-94.
• جوادی، شهره. (1386). اماکن مقدس در ارتباط با طبیعت (آب، درخت و کوه). باغ نظر، (8) : 22-12.
• چهری، محمد اقبال. (1386). پژوهشی در گچ‌بری‌های ساسانی. رساله کارشناسی ارشد باستان‌شناسی، دانشگاه سیستان و بلوچستان.
• حسن‌پور، عطا. (1394). بررسی و مقایسه تطبیقی گچ‌بری‌های به‌دست‌آمده از کاوش بنای قلعه گوری. پژوهش‌های باستان‌شناسی حوزه آبگیر سد سیمره، بــه کوشش لیلا نیاکان. تهران : پژوهشگاه میراث فرهنگی و شرکت توسعه صنایع آب و نیروی ایران.
• خالدیان، ستار. (1387). تأثیر هنر ساسانی بر سفال دوره اسلامی، باستان پژوهی، (16) : 30-19.
• دادور، ابوالقاسم و منصوری، الهام. (1385). اس‍اطی‍ر و س‍م‍ب‍ل‌های‌ ای‍ران‌ ق‍ب‍ل‌ از اس‍لام‌ و راب‍طه‌ آن‌ ب‍ا اس‍اطی‍ر ه‍ن‍د ب‍اس‍ت‍ان . تهران : کلهر، دانشگاه الزهرا.
• دیماند، موریس اسون. (1383). راهنمای صنایع اسلامی. ت: عبدالله فریار.تهران: نشر علمی فرهنگی.
• رایس، دیوید تالبوت. (1384). هنر اسلامی. ت : ماه ملک بهار. تهران : علمی و فرهنگی.
• زمانی، عباس. (1352). طرح اربسک و اسلیمی در آثار تاریخی اسلامی ایران. نشریه هنرهای زیبا-هنرهای تجسمی، 11 (126) : 34-17.
• سلطان‌زاده، حسین. (1357). معماری کلاسیک. تهران : دفتر پژوهش‌های فرهنگی.
• زمانی، عباس. (1355). تأثیر هنر ساسانی در هنر اسلامی. تهران : اداره کل نگارش وزارت فرهنگ و هنر.
• شاطریان، رضا. (1390). تحلیل معماری مساجد ایران. تهران : نشر نورپردازان.
• شاهین، ستاره. (1380). معرفی نقوش گیاهی در گچ‌بری‌ها و نقوش برجسته دوره ساسانی و تحول و تداوم آن در قرون اولیه اسلامی. پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه آزاد تهران مرکز، منتشرنشده.
• طباییان، سیده مرضیه و حبیب، فرح. (1388). معماری و نظم گیاه. فصلنامه علوم و تکنولوژی محیط‌زیست، (10) : 326-317.
• فروزنده مهر، زینب. (1391). مطالعه فنی و هنری آثار گچ‌بری به‌دست‌آمده از محوطه باستانی قلعــه گوری سیمره لرستان و مقایسه آن با آثار گچ‌بری دیگر محوطه‌های این دوره، پایان‌نامه کارشناسی ارشد. دانشگاه تربیت مدرس، تهران، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، منتشرنشده.
• کونل، ارنست. (1347). هنر اسلامی. ت: هوشنگ طاهری، تهران: سمت.
• کیانی، محمد یوسف. (1374). تزیینات اسلامی وابسته به معماری ایران در دوره اسلامی. سازمان میراث فرهنگی. تهران : سمت.
• گدار، آندره. (1377). هنر ایران. ت : بهروز حبیبی. تهران : انتشارات دانشگاه شهید بهشتی.
• گرابار، اولگ. (1379). شکل‌گیری هنر اسلامی. ت : مهرداد وحدتی دانشمند، تهران : پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
• گیرشمن، رومن. (1370). هنر ایران در دوران پارتی و ساسانی. ت : بهرام فره وشی، تهران : بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
• مبینی، مهتاب و شافعی، آزاده. (1394). نقش گیاهان اساطیری و مقدس در هنر ساسانی (با تأکید بر نقوش برجسته، فلزکاری و گچ‌بری). جلوه هنر، (14) : 65-45.
• مبینی، مهتاب. شاکرمی، طیبه و شریفی نیا، اکبر. (1397). بررسی تطبیقی تزیینات گچ‌بری مسجد سیمره با مسجد نه گنبد بلخ و سامرا از دوره عباسی. نشریه هنرهای زیبا- هنرهای تجسمی، 23 (1) : 72-61.
• لک پور، سیمین. (1389). کاوش‌ها و پژوهش‌های باستان‌شناسی دره شهر. تهران : پازینه.
• ناجی، محمدرضا. (1386). فرهنگ و تمدن اسلامی در قلمرو سامانیان. تهران : امیرکبیر.
• ندیم، فرناز. (1386). نگاهی به نقوش تزیینی در هنر ایران. رشد آموزش هنر، (10) : 19-14.
• وارنر، رکس. (1386). دانش‌نامۀ اساطیر جهان. ت : ابوالقاسم اسماعیل‌پور.چاپ اول. تهران : اسطوره.
• واشقانی فراهانی، ابراهیم. (1389). سرآغاز گیاهان در اساطیر ایرانی. مجله مطالعات ایرانی، (17) : 262-237.
• هیــل، درک و گرابــار، الــگ. (1386). معمــاری وتزیینــات اســلامی. ت : مهــرداد وحدتی دانشمند. تهران : علمی و فرهنگی.
• هیلن براند، روبرت. (1374). معماری: هنرهای ایران. زیر نظر ر. دبلیو. فریه، ت : پرویز مرزبان. تهران : نشر فرزان روز.
• هیلن براند، رابرت. (1383). معماری اسلامی. ت : باقر آیت‌الله زاده شیرازی، تهران : نشر روزنه.
• هینلز، جان راسل. (1388). اسطوره‌های ایرانی. ت : مهناز شایسته فر، چاپ اول، تهران، موسسه مطالعات هنر اسلامی.
• Al-Harithy, H.N. (2002). the culture of design and production in abbasid samarra. Proceedings of DETC, ASME Design Engineering Technical Conferences and Computer and Information in Engineering Conference Montreal, Canada, 1-5.
• Dimand, M. (1937). Studies in Islamic ornament: some aspects of omayid and early abbasid ornament. Ars islamica, (4): 293-337.
• Golombek, L. (1969). Abbasid Mosque at Balkh. Oriental Art, 15 (3): 173-189.
• Grabar, O. (1959). Formation of Islamic art. New Haven: Yale University Press.
• Hillenbrand, R. (1999). Islamic art and Architecture. London: Thames and Hudson Ltd.
• Hitti, Ph. (1937). History of the Arabs, Palgrave Macmillan. Available from: http://monumentsofsyria.com.
• Thompson, D. (1976). Stucco Frome Chal Tarkhan- Eshqabad near Rayy. London: Archaeological Institute Publications.