بازاندیشی تحلیلی ساختار معروف به گرمابۀ ایلخانی ربع رشیدی تبریز

نوع مقاله : مقالۀ پژوهشی

نویسندگان

1 مربی دانشکده معماری و شهرسازی، دانشگاه هنراسلامی تبریز، ایران.

2 دانشیار دانشکده هنرهای کاربردی، دانشگاه هنر اسلامی تبریز، ایران.

چکیده

بیان مسئله: ربع رشیدی یا رشیدیه یک مجموعۀ معماری و بنا به آنچه در نزهت‌القلوب (740 ه.ق.) آمده است «شهرچه‌ای» فرهنگی و دانشگاهی در شمال شرقی تبریز و در کوه‌پایۀ سرخاب بوده است که در عهد ایلخان سلطان محمد خدابنده اولجایتو با همت و نظارت خواجه رشیدالدین فضل‌الله همدانی طراحی و ساخته شد. بر اساس وقف‌نامۀ ربع رشیدی، مجموعۀ معماری شهرچۀ ربع رشیدی دارای بناهای همگانی و عام‌المنفعۀ بسیاری بوده و گرمابه نیز داشته است؛ بنابراین، انتظار می‌رفت که در کاوش‌های باستان‌شناختی ربع رشیدی نشانه‌هایی از گرمابۀ ربع رشیدی شناسایی و کاوش و خاک‌برداری شود. کما اینکه در سومین فصل کاوش، در بخش جنوب شرقی محوطۀ تاریخی و اثر ملی ربع رشیدی، ساختاری خاک‌برداری شده است که آن را صراحتاً یک گرمابۀ ایلخانی معرفی کرده‌اند. اکنون، پرسش بنیادین این نوشتار، چیستی و کارکرد ساختار معرفی‌شده به نام گرمابۀ ایلخانی ربع رشیدی است.
هدف پژوهش: در ابتدای برنامه‌ریزی و تدوین و طراحی هر طرح و پلان و برنامۀ مرمتی، شناخت درست و بازشناسی روش‌مند چیستی و کارکرد و ماهیت و هویت یک بنای تاریخی و باستانی، ضرورتی بنیادین و چالشی گریزناپذیر است؛ به گونه‌ای که هیچ مرمت‌گری نمی‌تواند بدون شناخت تاریخی و باستان‌شناختی یک اثر معماری و ساختار باستانی‌اش، آن را به‌درستی و به صورتی روش‌مند مرمت کند.
روش پژوهش: بررسی تحلیلی پلان، فضاسازی و مصالح معماری ساختار معروف به گرمابۀ ایلخانی رشیدیه در مقایسه با ساختار و تأسیسات و مصالح معماری گرمابه‌های تاریخی شناخته‌شدۀ ایران تفاوت‌هایی آشکار نشان می‌دهد.
نتیجۀ پژوهش: بر مبنای فرضیه‌سازی به شیوۀ ابطال‌گرایی ساختار معروف به گرمابۀ ایلخانی ربع رشیدی، نمی‌توانسته کارکرد گرمابه داشته باشد؛ و البته هیچ نشانۀ باستان‌شناختی‌ای بر دیرینگی ایلخانی آن دلالت ندارد. نویسندگان در پایان فرضیۀ سازه‌ای برای رنگرزی و یا دباغی را برای این ساختار پیشنهاد کرده‌اند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The Analytical Revisiting of the Structure Known as Ilkhanid Bathhouse in Rab’e Rashidi, Tabriz

نویسندگان [English]

  • Mojtaba Roshan 1
  • Bahram Ajorloo 2
1 The faculty of architecture and urban-ism of Tabriz Islamic art university
2 Faculty of Applied Arts, Tabriz Islamic Art University
چکیده [English]

Statement of the problem: “Rab’e Rashidi” or “Rashidiyya” is an architectural complex. According to “Mostowfi”, the author of “Nuz’hat al-Qulub”, it was a cultural and academic town, in the northeastern Tabriz at the foot of Mt. Sorkhāb.It was planned and founded in the reign of the Ilkhanid “Sultan Muhammad Öljeitü” by “Khwāja Rashid al-Din Fazl- Allah”. According to the “Endowment Deed”, the town encompassed several public buildings including a bathhouse. Therefore, it was expected that excavations reveal the ruins of an Ilkhanid bathhouse. The outdoor building in the southeastern quadrant of the site was thus overtly introduced as the Ilkhanid bathhouse of the complex by the former excavators. The underlying question of the present paper was the nature and function of this alleged bathhouse.
Objectives: A precise understanding and systematic apperception of the nature, function and identity of a historical/archaeological construction is an essential and challenges facing those preparing any restoration plan are inevitable. No restoration master will then be able to restore a building precisely and systematically without gaining correct insights into that building and its archaeological structure.
Methodology: Analytical review of the architectural plan, internal spaces, and building materials of the building allegedly designated as the Ilkhanid Bathhouse showed evident discrepancies with those of the known historical bathhouses in Iran.
Results: Based on the falsifiable hypothesizing approach, the purported Ilkhanid Bathhouse could not serve such a function, and indeed there was no evidence to support its Ilkhanid date. The authors proposed the falsifiable hypothesis of a dying workshop or a tannery.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Rab’e Rashidi in Tabriz
  • Ilkhanid bathhouse
  • Architectural analysis
  • Analytic logic
  • Falsifiable hypothesis
آجورلو، بهرام. (1392). رهیافتی تاریخی به شهرسازی و مجموعه‌های معماری تبریز عهد ایلخانی. تاریخ‌نامة ایران بعد از اسلام، دانشگاه تبریز، 4 (7): 1-23.
آجورلو، بهرام و نعمتی بابایلو، علی. (1392). حذف هویت قاجاری ارک علیشاه تبریز با مرمت به شیوة پاکسازی سبکی. باغ نظر، 10 (27): 27-38.
آجورلو، بهرام و نامی‌گرمی، پریسا. (1393). شناسایی بافت و بستر اصلی کاشی‌نگاره‌های گرمابة تاریخی نوبر تبریز. باغ نظر، 11 (31): 77-88.
آجورلو، بهرام. (1396). گزارش نخستین فصل کاوش‌های باستان‌شناختی و پژوهش‌های گروه پژوهشی بین‌المللی ایران و آلمان در ربع رشیدی تبریز. تبریز و تهران: بایگانی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری.
بلالی اسکویی، آزیتا، کی نژاد، محمدعلی و نقره‌کار، عبدالحمید. (1389). طرح فرضی ربع و شهرستان رشیدی. صفه،20 (50): 51-76.
پیرنیا، محمد کریم. (1374). آشنایی با معماری اسلامی ایران «ساختمانهای درون‌شهری و برون‌شهری». تدوین: غلامحسین معماریان. تهران: انتشارات دانشگاه علم و صنعت ایران.
حاجی‌قاسمی، کامبیز (ویراستار). (1383). گنجنامه: فرهنگ آثار معماری اسلامی ایران، دفتر هجدهم: حمام‌ها. تهران: انتشارات دانشگاه شهید بهشتی و انتشارات روزنه.
حائری، رضا و طبسی، محسن. (1395). بازشناسی تأثیر اقلیم بر ساختار پوشش حمام‌های صفوی. فقه و تاریخ تمدن، 12 (48): 65-86.
حبیب، فرح. (1389). تحلیلی از عرصه‌های شهری در شیوة آذری، نمونة موردی: شهر آرمانی خواجه رشیدالدین فضل‌الله- ربع رشیدی. فصلنامة هنرهای زیبا: معماری و شهرسازی، 2 (41): 91-100.
رشیدالدین فضل‌الله همدانی. (1356). وقف‌نامة ربع رشیدی (700 ه.ق.). به کوشش: مجتبی مینوی و ایرج افشار. تهران: انجمن آثار ملی ایران.
رشید نجفی، عطیه. (1388). حمام‌های تاریخی تبریز. تبریز: انتشارات فن آذر.
روح‌انگیز، لاله. (1386). گزارش فصل سوم کاوش باستان‌شناسی محوطة ربع رشیدی. بایگانی ادارة کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری آذربایجان شرقی.
زمرشیدی، حسین. (1374). معماری ایران: اجرای ساختمان با مصالح سنتی. تهران: انتشارات زمرد.
سعیدنیا، احمد. (1379). پژوهشی در ربع رشیدی. فصلنامة هنرهای زیبا، (7): 47-58.
سعیدنیا، احمد. (1381). بازآفرینی شهرستان رشیدی. فصلنامة هنرهای زیبا، 11 (11): 20-49.
طبسی، محسن، انصاری، مجتبی، طاووسی، محمود و فخار تهرانی، فرهاد. (1386). مطالعة تأثیر اقلیم در طراحی و ساخت گرمابه‌های ایران. صفه، 16 (44): 152-166.
عمرانی، بهروز، امینیان، محمد و اسدزاده، شبنم. (1392). شکل‌گیری هسته اولیه یک شهر دستوری در دوران اسلامی، نمونة موردی: قلعه نو تبریز. مجموعة مقالات دومین همایش ملی معماری و شهرسازی اسلامی. جلد دوم. تبریز: دانشگاه هنر اسلامی تبریز. صص: 3881-3900.
فخار تهرانی، فرهاد. (1388). حمام‌ها. معماری ایران (دورة اسلامی). گردآوری و تدوین: محمد یوسف کیانی. تهران: انتشارات سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها.
قبادیان، وحید. (1377). بررسی اقلیمی ابنیة سنتی ایران. تهران: مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران.
کاشانی، ابوالقاسم عبدالله بن محمد. (1348). تاریخ اولجایتو (718 ه.ق.). تصحیح: مهین همبلی. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
کبیرصابر، محمدباقر، مظاهریان، حامد و پیروی، مهناز. (1393). ریخت‌شناسی معماری مسجد کبود تبریز. دو فصلنامة مطالعات معماری ایران، 1 (6): 5-23.
کی‌نژاد، محمدعلی و بلالی اسکویی، آزیتا. (1390). بازآفرینی ربع رشیدی بر اساس متون تاریخی. تهران: فرهنگستان هنر، مؤسسه تألیف ترجمه و نشر آثار هنری متن.
ماتیوز، راجر. (1391). باستان‌شناسی بین‌النهرین: نظریات و رهیافت‌ها. ت: بهرام آجورلو. تبریز: انتشارات دانشگاه هنر اسلامی تبریز.
محمد مرادی، اصغر و اخترکاوان، مهدی. (1387). بررسی عملکرد سامانه‌های حرارتی گرمابه‌های ایران. فصلنامة بین‌المللی علوم مهندسی، 19 (6): 35-43.
مستوفی، حمدالله. (1396). نزهت‌القلوب (740 ه.ق.). تصحیح: میرهاشم محدث. تهران: انتشارات سفیر اردهال.
Akşit, E. E. (2011). The women’s quarters in the historical hammam: Gender, Place & Culture. A Journal of Feminist Geography, 18 (2): 277-293.
Amirkhani, A., Leylian, M. R., Pourjafar, M. R., Khanloo, N. & Zamani, E. (2010). Investigating the architectural heritage of Ilkhanid reign (with particular reference to Rabe Rashidi). International Journal of Academic Research, 2 (5): 268-277.
Behboodi, N., Kiani, A. & Heydari, A. (2011). A historical reflection of the University of Rabe Rashidi, Iran. African Journal of History and Culture, 3 (9): 140-147.
Bretanizki, L., Weimarn, B. & Brentjes, B. (1988). Die Kunst Aserbaidschans von 4. Bis zum 18. Jahrhundert. Leipzig: Koehler & Amelang Verlag.
Golombek, L. & Wilber, D. N. (1988). The Timurid Architecture of Iran & Turan. Princeton, N.J.: Princeton University Press.
Irzik, G. (2014). Critical rationalism. The Routldge Companion to Philosophy of Science. In M. Curd & S. Psillos (eds.), 2nd edition. London & New York: Routledge: 70-79.
Kermani, F. (2016). The Role of Persian Historical Bath in City and Urban Life. Journal of History, Culture and Art Research, 5 (4): 526-539.
Oddie, G. (2014). Truthlikeness. In M. Curd & S. Psillos (Eds.)The Routldge Companion to Philosophy of Science, 2nd edition. London & New York: Routledge: 541-551.
Popper, K. R. (2002). The Logic of Scientific Discovery, 2nd edition. London & New York: Routledge.
Rahimi Mehr, Motedayen, H., Mehrbani, M. (2017). Traditional baths: The preservative of health, the factor of cure. Bagh-e Nazar, 14 (50): 23-38.
Ruse, M. (2014). Science and Spirituality: Making Room for Faith in the Age of Science, reprint edition. New York: Cambridge University Press.
Saremi, H. & Gorji, R. (2015). Bathroom Physical Features of Iran in Qajar Era. International Journal of Engineering Science Invention, 4 (8): 51-60.
Sober, E. & Elgin, M. (2017) Popper’s shifting appraisal of evolutionary theory. The Journal of International Society for the History of Philosophy of Sciences, 7 (1): 31-55.
Trueman, C. R. (2010). Histories & Fallacies: Problems Faced in the Writing of History. Wheaton: Crossway Books.