ارتباط مجموعۀ مظفریه با سازمان فضایی شهر تبریز از دورۀ قراقویونلوها تا دورۀ قاجار

نوع مقاله : مقالۀ پژوهشی

نویسندگان

1 کارشناس ارشد معماری منظر، دانشگاه تهران، ایران

2 استادیار گروه معماری منظر، دانشگاه تهران

چکیده

سازمان فضایی شهر، امری ذهنی و بیانگر نظم حاصل از ارتباط میان عناصر شهر است. شناخت شأن و نقش یک عنصر شهری در کلیت شهر، منوط به تشخیص چگونگی رابطه آن با سازمان فضایی یا به عبارت دیگر انتظام شهر به‌مثابه یک سیستم و کل است. هدف پژوهش حاضر این است که بر اساس نظریۀ سازمان فضایی شهر، به بررسی ارتباط میان مجموعۀ مظفریه با شاخص‌های سازمان فضایی شهر تبریز و به عبارتی نقش این مجموعه در سیستم کلی شهر از زمان قراقویونلوها تا دورۀ قاجار بپردازد. مقصود از نقش سیستمی مجموعۀ مظفریه، کارکردِ صرف آن نیست، بلکه این پژوهش، علاوه بر کارکرد و ویژگی‌های مستقل این مجموعه، در پی کشف ویژگی‌هایی است که در ارتباط با سایر اجزاء و عناصر شهر تعریف شده‌اند. روش تحقیق در این پژوهش از نوع توصیفی-تحلیلی و استنتاجی-اکتشافی بوده و در جمع‌آوری اطلاعات از شیوۀ کتابخانه‌ای بهره برده شده است. نتایج پژوهش نشان‌دهندۀ تأثیرپذیری و تأثیرگذاری متقابل و پراهمیت مجموعۀ مظفریه و سازمان فضایی شهر تبریز بر یکدیگر و نقش اساسی این مجموعه در ادراک ساکنین از کلیت شهر و شکل‌گیری هویتی واحد بوده است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The Relationship between Mozafaria Complex and the Spatial Organization of Tabriz City from the Qara Qoyunlu to the Qajar Period

نویسندگان [English]

  • Shabnam Mohammadzadeh 1
  • Seyed Amir Mansouri 2
2 Faculty of Fine Arts, University of Tehran
چکیده [English]

Statement of the problem: “Rab’e Rashidi” or “Rashidiyya” is an architectural complex. According to “Mostowfi”, the author of “Nuz’hat al-Qulub”, it was a cultural and academic town, in the northeastern Tabriz at the foot of Mt. Sorkhāb.It was planned and founded in the reign of the Ilkhanid “Sultan Muhammad Öljeitü” by “Khwāja Rashid al-Din Fazl- Allah”. According to the “Endowment Deed”, the town encompassed several public buildings including a bathhouse. Therefore, it was expected that excavations reveal the ruins of an Ilkhanid bathhouse. The outdoor building in the southeastern quadrant of the site was thus overtly introduced as the Ilkhanid bathhouse of the complex by the former excavators. The underlying question of the present paper was the nature and function of this alleged bathhouse.
Objectives: A precise understanding and systematic apperception of the nature, function and identity of a historical/archaeological construction is an essential and challenges facing those preparing any restoration plan are inevitable. No restoration master will then be able to restore a building precisely and systematically without gaining correct insights into that building and its archaeological structure.
Methodology: Analytical review of the architectural plan, internal spaces, and building materials of the building allegedly designated as the Ilkhanid Bathhouse showed evident discrepancies with those of the known historical bathhouses in Iran.
Results: Based on the falsifiable hypothesizing approach, the purported Ilkhanid Bathhouse could not serve such a function, and indeed there was no evidence to support its Ilkhanid date. The authors proposed the falsifiable hypothesis of a dying workshop or a tannery.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Mozafaria Complex
  • Kabud mosque
  • The city’s spatial organization
  • Centrality
  • Structure
  • Territory
انصاری، مجتبی و نژادابراهیمی، احد. (1389). هندسه و تناسبات در معماری دوره ترکمانان قویونلو، مسجد کبود (فیروزه جهان اسلام). کتاب ماه علوم و فنون، (41) 129: 35- 45.
اولیا چلبی. (1314). سیاحت‌نامه اولیا چلبی. جلد دوم. ت: حاج حسین نخجوانی. تبریز: نشر شفق.
باربارو، جوزافا و همکاران. (1349). سفرنامه ونیزیان در ایران. ت: منوچهر امیری. تهران: خوارزمی.
پارسی، فرامرز و جعفرپور ناصر، ساناز. (1392). بررسی سازمان فضایی ابواب البر مظفریه در ایجاد فضایی شهری با استفاده از عامل پایدار محور تجاری. کنفرانس بین‌المللی مهندسی عمران، معماری و توسعه پایدار شهری. تبریز، ایران. 
پیروی، مهناز و کبیرصابر، محمدباقر. (1395). اهمیت شناخت پیشینه سایت در رویکرد حفاظت جامع، نمونه موردی: سایت پیرامون مسجد کبود تبریز، معماری و شهرسازی آرمانشهر، 9 (17): 11-24.
تاورنیه، ژان باتیست. (1363). سفرنامه تاورنیه. ت: ابوتراب نوری. با تجدیدنظر و تصحیح حمید شیرانی. تهران: کتابخانه سنائی.
جملی کارری، جووانی فرانچسکو. (1383). سفرنامة کارری. ت: عباس نخجوانی و عبدالعلی کارنگ. تهران: انتشارات علمی فرهنگی.
حجت، عیسی و نصیری‌نیا، پیمان. (1393). بازشناسی منزلت مسجد کبود در ساختار شهر تبریز. نشریه هنرهای زیبا - معماری و شهرسازی، 19 (3): 67-74.
حق‌پرست، فرزین و نژادابراهیمی، احد. (1393). بازسازی تصوری مجموعه عمارت مظفریه تبریز براساس اسناد و متون تاریخی. فصلنامه پژوهش هنر، 2 (7): 89-94.
حمدالله مستوفی، حمدالله‌بن ابی بکر. (1362). نزهت‌القلوب. تصحیح گای لیسترانج. تهران: نشر دنیای کتاب.
دیولافوا، ژن. (1376). سفرنامه، خاطرات کاوش‌های باستان‌شناسی شوش 1884-1886. ت: علی محمد فره‌وشی. تهران: مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران.
شاردن، ژان. (1374). سفرنامة شاردن .جلد دوم. ت: اقبال یغمایی. تهران: توس.
طباطبائی‌ تبریزی‌، محمدرضابن‌محمدصادق.‌ (1389). تاریخ اولادالاطهار. به کوشش محمد الوانساز خویی. تهران‏‫:کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
فخار تهرانی، فرهاد، پارسی، فرامرز و بانی مسعود، امیر. (1385). بازخوانی نقشه‌های تاریخی شهر تبریز. تهران: شرکت عمران و بهسازی شهری ایران.
فرشاد، مهدی. (1362). نگرش سیستمی. تهران: انتشارات امیرکبیر.
کبیرصابر، محمدباقر، مظاهریان، حامد و پیروی، مهناز. (1393). ریخت‌شناسی معماری مسجد کبود تبریز. مطالعات معماری ایران، 1 (6): 5-23.
کبیرصابر، محمدباقر و پیروی، مهناز. (1394). مراتب دگردیسی کالبدی در مسجد مظفریه تبریز؛ تحلیلی بر مبنای شناخت ساختاری لایه‌های تاریخی. نشریه هنرهای زیبا - معماری و شهرسازی، 20 (2): 59-72.
کربلایی تبریزی، حافظ حسین. (1383). روضات الجنان و جنات الجنان. تصحیح جعفر سلطان القرایی. تبریز: ستوده.
کلاویخو، روی گونسالس. (1337). سفرنامة کلاویخو. ت: مسعود رجب نیا. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
مشکور، محمدجواد. (1352). تاریخ تبریز تا پایان قرن نهم هجری. تهران: انجمن آثار ملی.
محمدزاده، شبنم. (1395). طراحی منظر قلمرو مسجد کبود. پایان‌نامة کارشناسی ارشد معماری منظر. تهران: دانشگاه تهران، پردیس هنرهای زیبا، دانشکده معماری.
منصوری، سید امیر و همکاران. (1382). طرح تحقیقاتی سازمان فضایی شهر (منتشرنشده). تهران: مرکز پژوهشی هنر، معماری و شهرسازی نظر.
منصوری، سید امیر. (1386). دو دوره سازمان فضایی در شهر ایرانی: قبل و بعد از اسلام، با استعانت از شواهد تحولات شهر کرمان. باغ نظر، 4 (7): 49-60. 
منصوری، سید امیر و محمدزاده، شبنم. (1396). تحولات سازمان فضایی شهر تبریز از اوایل اسلام تا دوره قاجار، باغ نظر، 14 (51): 21-32.
نادر میرزا قاجار. (1373). تاریخ و جغرافیای دارالسلطنه تبریز. تصحیح غلامرضا طباطبایی مجد. تبریز: چاپ گلشن.
نخجوانی، حسین. (1327). مسجد کبود تبریز یا عمارت مظفریه. زبان و ادب فارسی، 1 (3): 11-20.
وهاب‌زاده، عبدالرحمن. (1385). مسجد کبود، دیروز، امروز. مجموعه مقالات سومین کنگره تاریخ معماری و شهرسازی ایران، ارگ بم. به کوشش دکتر باقر آیت‌الله‌زاده شیرازی. تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور.