بررسی محدوده باروی قدیم شهر تبریز با استفاده از منابع تاریخی

نوع مقاله : مقالۀ پژوهشی

نویسنده

دانشکده حفاظت و مرمت، دانشگاه هنر اصفهان

چکیده

با پایتخت شدن تبریز در دوره ایلخانان (حک: 736-653 ه.ق.)، شهر به ناگاه با مهاجرت گسترده توده‌های مردمی مواجه شد. به نحوی‌­که طی مدت کوتاهی در محدوده بیرونی هر یک از دروازه‌­های باروی شهر، محلاتی متعدد برابر با وسعت شهر قدیم شکل­ گرفتند. این امر تبیین موقعیت اراضی در ناحیه ربض و شارستان را از لحاظ مالکیت هم‌­ارز کرد، چنان‌که در اسناد و مدارک ثبتی مانند وقف‌نامه­‌ها به وفور با اصطلاحاتی همچون محلات درونی و بیرونی، و یا داخل شهر و خارج شهر روبرو می­‌شویم. از آنجا که محدوده باروی قدیم به عنوان معیاری جهت تفکیک موضع محلات و تعیین حدود شهر قدیم به‌کار رفته است، تدقیق در محدوده باروی قدیم تبریز (احداث : 435ه.ق.) عاملی تأثیرگذار در شناخت روند توسعه کالبدی شهر تاریخی قلمداد می‌شود. از این‌­رو تحقیق حاضر سعی دارد با شناسایی حریم باروی قدیم، تعداد و محل دروازه‌­های تاریخی آن، نظام ساختاری شهر تبریز طی قرون میانه اسلامی را مورد بازخوانی قرار دهد. از طرفی، با توجه به آنکه نقشه دارالسلطنه تبریز (ترسیم : 1297ه.ق.) نشانگر موضع دروازه‌­های نه­‌گانه باروی نجف‌قلی­خانی است، این سؤال مطرح می‌شود که محدوده باروی قدیم تبریز نسبت به باروی اخیر شهر که پس از زمین­‌لرزه 1194ه.ق. برپا گشته در چه موقعیتی واقع بوده است؟ بر این اساس با بهره‌­گیری از منابع تاریخی، نام و تعداد دروازه‌­ها و محل استقرار هر یک به طور جداگانه مورد مطالعه قرار گرفت، سپس داده‌­های به‌دست آمده با اطلاعات حاصله از نقشه دارالسلطنه به منظور تعیین موقعیت مکانی دروازه‌های باروی قدیم انطباق داده شد. جهت نیل به اهداف پژوهش، از روش­ تحلیل محتوای کیفی برای داده‌­اندوزی استفاده شده است. منابع گردآوری داده‌­ها نیز شامل اسناد و مدارک نوشتاری و تصویری همچون کتب مورخین، وقفنامه­‌ها، و نقشه­‌های­ تاریخی است. در نهایت نتایج حاصل به صورت نقشه‌­ای شهری مربوط به اواخر قرن ششم هجری ترسیم شد که نشانگر هم­‌پوشانی محدوده باروی قدیم شهر تبریز با محدوده باروی نجف‌قلی­خانی است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Investigation of the Old City Wall of Tabriz from Historical Sources

نویسنده [English]

  • Sanaz Jafarpour Nasser
چکیده [English]

Being selected as a capital city during Il-khanid dynasty (1256-1335), Tabriz confronted a large-scale immigration to the city. Very soon  it caused the formation of several neighborhoods each as large as the old city area, by the city wall gates. Accordingly the land ownership in Rabaz became as important as Sharistan and gradually in the land registration documents as well as   endowment documents the terms of "inner and outer quarters" and "inside and outside the city" could be found abundantly. Since the area of the old wall has been used as a criterion for separating the position of quarters and determining the area of the old city, the excavation within the boundaries of the old wall of Tabriz (construction: 435 A.H.) is an influential factor in the recognition of the physical development of the historic city. Therefore, the present research attempts to reconsider the structural system of the city of Tabriz during the Middle Ages by identifying the boundaries of the old wall of Tabriz, and the number and the locations of its gates. On the other hand, considering that the map of Dar al-Saltaneh-e Tabriz (Draw: 1297 AH /1880 A.D) indicates the position of the nine gates of the Najafqoli-Ḵāni Wall, this question arises that the boundary of the old wall of Tabriz to the recent wall of the city that after the earthquake of 1194 A.H. /1780 A.D. has been constructed, in which position has it been? Thus, by using historical sources, the name and number of the gates and the location of each one were studied separately. Then, in order to determine the locations of the gates of the old wall, the obtained data was compared to the data from the Dar-al-Saltaneh map. In order to achieve the research objectives, qualitative content analysis method for data analysis has been used. Data collection sources  include written and visual documents such as historians’ books, endowments, and historical maps. Finally, the results were drawn up in the form of a sketch city map dating to the end of the 6th century A.H., indicating the overlapping of the area of the Tabriz’s old wall with the boundaries of the Najafqoli-Ḵāni Wall.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Old City Wall of Tabriz
  • gate
  • Inner and Outer Quarters
  • Najafqoli-Ḵāni Wall
  • Historical Sources
ابن اثیر، علی بن محمد. (1371). تاریخ کامل (تألیف: 628ه.ق.). ج16. ت : ع. هاشمی حائری. تهران: موسسه مطبوعات علمی.
ابن­حوقل، ابوالقاسم محمد. (1345). صوره ­الارض (تألیف: 367ه.ق.).ت : جعفر شعار. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
ابن فقیه، احمد بن محمد. (1349). ت : مختصر البلدان (تألیف: 290ه.ق). (1379). ت : ح. مسعود. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
ابوالمجد تبریزی، محمد بن مسعود. (1381). سفینه تبریز (تألیف: 723ه.ق.). تهران : مرکز نشر دانشگاهی.
افشار، ایرج. (1354). وقفیه ابواب البّر خواجه شیخ غیاث‏الدین محمد کججی. سالنامه فرهنگ ایران زمین، (21) : 208-169.
بلاذری، احمد بن یحیی. (1337). فتوح البلدان (تألیف: 265ه.ق.). ت : محمد توکل. تهران : نشر نقره.
بناکتی، داود بن محمد. (1348). تاریخ بناکتی (تألیف : 717ه.ق.). تصحیح : جعفر شعار. تهران : انجمن آثار ملی. 
پاکزاد، جهانشاه. (1390). تاریخ شهر و شهرنشینی در ایران از آغاز تا دوران قاجار. تهران : آرمان­شهر. 
تهرانی ­(فخاری)، فرهاد.، پارسی، فرامرز. و بانی‌­مسعود، امیر. (1385). بازخوانی نقشه‌­های تاریخی شهر تبریز. تهران : وزارت مسکن و شهرسازی.
حشری تبریزی، محمدامین. (1371). روضه اطهار (تألیف : 1011ه.ق.). تصحیح : عزیز دولت­‌آبادی. تبریز : ستوده.
رئیس‌نیا، رحیم. (1379). آذربایجان در سیر تاریخ ایران از آغاز تا اسلام. تهران : مبنا.
سلطان­‌زاده، حسین. (1376). تبریز: خشتی استوار در معماری ایران. تهران : دفتر پژوهش‌­های فرهنگی.
کاشانی، عبدالله بن علی. (1384). تاریخ اولجایتو (تألیف: 717ه.ق.). (1384). تحقیق : مهین همبلی. تهران : انتشارات علمی فرهنگی.
کربلائی تبریزی، حافظ­ حسین. (1383). روضات‌الجنان و جنات الجنان (تألیف: 975ه.ق). تصحیح : جعفر سلطان‌­القرائی. تبریز : ستوده.
کسروی. احمد. (1379). شهریاران گمنام. تهران : نگاه.
محمدمرادی، اصغر و جعفرپورناصر، ساناز. (1392). بررسی روند توسعه شهری طی شهرسازی ایلخانی با تحلیلی بر توسعه شهری تبریز. نشریه انجمن معماری و شهرسازی ایران، (6) : 102-89. 
مستوفی، حمدالله بن ابی­‌بکر. (1381). نزهة القلوب (تألیف:740ه.ق.). تحقیق : محمد دبیرسیاقی. قزوین : حدیث امروز. 
ذکاء، یحیی. (1368). زمین‌­لرزه­‌های تبریز. تهران : کتاب­سرا.
مسکویه، احمد بن محمد. (1369). تجارب الامم (تألیف: 375ه.ق.). ت : علی­نقی منزوی و ابوالقاسم امامی. تهران : سروش.
مشکور، محمد جواد. (1352). تاریخ تبریز تا پایان قرن نهم هجری. تهران: انجمن آثار ملی.
مقدسی، محمد بن احمد. (1361). احسن التقاسیم فی معرفه الاقالیم (تألیف: 375ه.ق). ت : علی­نقی منزوی. تهران : شرکت مؤلفان و مترجمان.
مینورسکی، ولادیمیر. (1337). تاریخ تبریز، ت :عبدالعلی کارنگ. تهران: کتابفروشی تهران.
ناصرخسرو قبادیانی مروزی، ابومعین حمیدالدین. (1363). سفرنامه (تألیف: 444ه.ق.). تحقیق: محمد دبیرسیاقی. تهران: زوّار.
وصاف الحضره، عبدالله بن فضل­‌الله. (1388). تجزیه الامصار و تزجیه الاعصار/ تاریخ وصاف (تألیف: 716ه.ق.). تصحیح : ایرج افشار، محمود امیدسالار، و نادر مطلبی کاشانی. تهران : طلایه.
همدانی، رشیدالدین فضل‌الله. (1368). تاریخ مبارک غازانی: داستان غازان‌­خان. تصحیح: کارل یان. اص‍ف‍ه‍ان ‌: ن‍ش‍ر پ‍رس‍ش‌‏.
همدانی، رشیدالدین فضل‌الله. (1356). وقفنامه ربع رشیدی (تألیف: 709ه.ق.). تصحیح : مجتبی مینوی و ایرج افشار. تهران : انجمن آثار ملی.
یاقوت حموی، یاقوت بن عبدالله. (1380). معجم البلدان (تألیف: 625). ت : علینقی منزوی. تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور.