بازشناسی فرم معماریِ :آرامگاه «غازان» در مجموعه ابواب البریِ غازانیه و نقش آن در روند تحولات شهرسازی ِ ایرانی

نوع مقاله : مقالۀ پژوهشی

نویسندگان

1 پژوهشگر دکتری باستان‌شناسی،

2 دکتری باستان‌شناسی. دانشیار گروه آموزشی باستان‌شناسی دانشگاه مازندران .

3 دکتری باستان‌شناسی. عضو هیئت‌علمی پژوهشکده سازمان میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری.

چکیده

صرفنظر از ویرانی و تخریب بخشی از شهرهای ایران در ابتدای هجوم مغول، سیمای شهرسازی سایر بخش‌های ایران، خصوصاً آذربایجان، نه تنها شاهد ویرانی و تجزیة بافت شهری نیست، بلکه از همان ابتدا ایلخانان را متوجه به شهر و آبادگری معرفی می‌کند. بی‌شک دین ثابت کرده است که یکی از مؤثرترین و تواناترین نیروهای وحدت‌بخش در حیات حکومت‌هاست. اشراف کامل مغول بر این موضوع، ضمن ایجاد شهرک‌هایی با مرکزیت اَرسن مذهبی در خارج از محدودة شهری، ضمن جلوگیری از گسترش بی‌‌رویة هستة مرکزی کهن شهر، مانع از فجایع انسانی ناشی از آن شده است. طی این دوره، در پی ظهور شخصیت غازان و ذهنیت متفاوت وی در رابطه با اسلام و تغییر سنت پنهان‌سازی موقعیت مکانی مقبره ایلخان، شهرسازی ایلخانی، آغازگر سبک نوینی از مجموعه‌‌سازی با مرکزیت عناصر مذهبی و مشخصة بارز هم‌اندیشی نسبت به فضاهای کالبدی شهر و مقتضیات اجتماعی را در خود بروز می‌دهد که تا آن زمان بی‌سابقه بوده است. طراحی و ساخت مجموعة معماری "غازانیه" با نام ملی "ابوابُ البر" را باید از نخستین نتایج به دست آمده در زمینة مزبور دانست که نگارندگان فرایند طرح‌ریزی و اجرای آن را از نخستین چالش‌های شهرسازی ایرانی در زمینة اسکان به جهت تنظیم جمعیت شهری می‌دانند. از آنجایی‌که بازشناسی فرم معماری آرامگاه غازان کهن‌ترین نمونه تدفینی مغول در ابعاد بسیار بزرگ - با توجه به تغییر نگرش نسبت به سنت تدفین ایلخانی- همواره در هاله‌ای از ابهام قرار داشته‌، تحقیق پیش رو بر آن است که به روش تحلیل محتوایی متون به تبیین ویژگی‌های شهری مجتمع غازانیه و بازآفرینی فرم آرامگاه غازان بپردازد؛ زیرا مطالعة ساختار فضایی "شام غازان"، نخستین نمونة موجود در تاریخ شهرسازی ایرانی از نوع مذکور، بسیار حایز اهمیت است. در این زمینه، با فرض بر تداوم الگوی مشابه معماری در سنت مقبره‌سازی شمال‌غرب ایران پیرامون بازة زمانی مذکور، پرسش اصلی تحقیقِ پیش رو، ابعاد و تناسبات معماری مقبرة غازان در مجتمع تدفینی وی خواهد بود. پیرو نتایج به دست آمده، برخلاف ذهنیتِ موجود، طرح مقبرة غازان نه یک منشور دوازده‌وجهی، بلکه، همانند اکثر مقبره‌‌های تدفینی ایلخانی موجود در آذربایجان، استوانة حجیم گنبد‌داری است که تناسبات معماری آن با نمونه‌‌های شاخصِ مشابه، از جمله مقبرة سلطان محمد خدابنده در سلطانیه- هم به لحاظ تناسبات و هم به لحاظ ساختار فضایی- قابل انطباق است.
 

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Recognizing the Architectural Form of “Ghazan’s Tomb” in “Abvab-Albar” collection of “Ghazaniyeh” and its Role in Iranian Urbanization Development

نویسندگان [English]

  • Amin Moradi 1
  • Seyyed Rasoul Musavi haji 2
  • Behrouz Omrani 3
1
2
3
چکیده [English]

Besides destructing a part of Iranian cities during primary Mongol invasion that was inevitable in war with the aim of conquering for domination and separation of absolute rules, the appearance of other areas, especially Azerbaijan, not only witnessed no destruction of urban sections but also experienced bloom and revivification. Undoubtedly, religion has proved its role as one of the most prominent and powerful forces for unifying the regimens during their lifetimes. Besides controlling wasteful developments in the historic structures, the grasp of Mongols about this point prevented human disasters by establishing religious complexes outside residential areas. During this era, by appearing Ghazan’s personality and his different mentality about Islam’s frameworks through introducing new ideology around the submergence of burial tombs´ location, Ilkhanid architecture was pioneer in innovative and noble styles of complex making ways by centralizing religious units with the feature of mutual mentality about urban structures, unprecedented till that time.
Designing and building the architectural collection of Ghazaniyeh with the national name of "Abvab-Alber" was an elementary attempt in this field in which the shrine of the founder was the core element of the complex. Recognizing the architectural form of Ghazan’s tomb as the oldest Mongol’s burial type in an extra-large scale besides different viewpoints of Mongols about traditional funerary methods has always been blurred; thus, this study aims to clarify different dimensions of Ghazaniyeh complex, recreating Ghazan tomb’s structure by analyzing its historic contexts. In this way, supposing monotype architectural patterns in tomb-making traditions of northwestern Iran during Ilkhanid area, the main focus of this project will be on the architectural dimensions and proportions of Ghazan’s tomb in his burial complex. According to the results, unlike stereotype mentalities around this issue, the plan of Ghazan’s tomb, not only is a dodecahedron cylinder charter, but also like most of Ilkhanid tombs, located in Azerbaijan, is a voluminous domical cylinder. Then, its architectural features in terms of proportions and spatial arrangements are comparable with outstanding types like Sultan Ahmet Khodabandeh’s tomb in Sultaniyeh.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Abvab-Albar
  • Ghazaniyeh
  • Historical documents
  • Ilkhanid era
  • Azerbaijan
آجورلو، بهرام. 1393. رهیافتی تاریخی به شهرسازی و مجموعه‌های معماری تبریز عهد ایلخانی. دو فصلنامة تاریخ‌نامة ایران بعد از اسلام، 4 (7) : 23-1.
اولیاء چلبی. 1338. سیاحت‌نامه اولیاء چلبی. ت : حاج حسین نخجوانی. تبریز : انتشارات بینا.
بلالی اسکویی، آزیتا و دیگران. 1391. سازمان فضایی شهرهای ابواب البر دوره ایلخانی. دوفصلنامه مطالعات معماری ایران، (2) : 63-47.
بلر، شیلا و بلوم، جاناتان. 1388. هنر و معماری اسلامی (2). ت : یعقوب آژند. تهران : سازمان مطالعه و تدوین کتب دانشگاهی.
بهرامی، احمد. 1365. تبریز از دیدگاه سیاحان خارجی در قرن هفدهم. تبریز : انتشارات نور.
پطروشفسکی، ایلیا پاولویچ. 1389. اوضاع اجتماعی – اقتصادی ایران در دوره ایلخانی، تاریخ ایران کمبریج، ج5. ت : حسن انوشه. تهران :
انتشارات امیرکبیر.
تاورنیه، ژان باتیست. 1369. سفرنامه تاورنیه. ت : ابوتراب نوری. تهران : انتشارات سنائی.
تسوف، باریس یاکوولیویچ ولادمیر تسوف. 1388. نظام اجتماعی مغول. ت : شیرین بیانی. تهران : انتشارات علمی و فرهنگی.
جمیلی کارری جیووانی، فرانچسکا. 1349. سفرنامه کارری. ت : عباس نخجوانی و عبدالعلی کارنگ. تبریز : انتشارات فرانکلین.
حبیبی، سید محسن. 1389. از شار تا شهر ( تحلیلی تاریخی از مفهوم شهر و سیمای کالبدی آن تفکر و تأثر). تهران : موسسهانتشارات و چاپ دانشگاه تهران.
حسین‌زاده، علی. 1388. فرهنگ لغات ترکی.  تبریز : انتشارات یاران.
حناچی، پیروز و پورسراجیان، محمود. 1391. احیای بافت شهری تاریخی (با رویکرد مشارکت). تهران : انتشارات دانشگاه تهران.
خواندمیر، غیاث الدین بن همام. 1333. تاریخ حبیب سیر فی اخبار الافراد و البشر. تهران : انتشارات خیام.
داماساشی، هنه. 1383. غازانیه در تبریز- شهرنشینی در اسلام، ج2. ت : مهدی افشار. تهران : دفتر پژوهش‌های فرهنگی.
رخشانی نسب، رضا. 1388. تحلیل روند تحولات سلسله مراتب شهری ایران طی سال‌های 1385-1335. فصلنامه جمعیت، (73) : 44-25.
رضوی، سید ابوالفضل. 1388. شهر، سیاست و اقتصاد در عهد ایلخانان. تهران : انتشارات امیرکبیر.
عون‌اللهی، سید آقا. 1389. تاریخ پانصد ساله تبریز. ت : پرویز زارع. تهران : انتشارت امیرکبیر.
زیاری، کرامت الله. 1388. تأثیر فرهنگ در ساخت شهر (با تآکید بر فرهنگ اسلامی). نشریه جغرافیا و توسعه، (8) : 109-95.
صدری، حسین. 1385. بررسی نقش فضاهای شهری در توسعه دموکراسی، اولین همایش بین‌المللی شهر برتر – طرح برتر. همدان : سازمان عمران شهرداری همدان.
شاردن، ژان. 1349. سیاحتنامه شاردن. ت : محمد عباسی. ج2. تهران : انتشارات امیرکبیر.
شکاری نیری، جواد. 1384. یافته‌هایی از طرح شنب غازان، پدیده‌ شهری عصر ایلخانی به نام ابواب‌البر. نشریه هنرهای زیبا، (24) :
80-73.
شکویی، حسین. 1389. دیدگاه‌های نو در جغرافیای شهری. تهران : انتشارات سمت.
علی اصل، پرویز و یوسفی‌فر، شهرام. 1390. غازانیه تبریز نماد تحول فرهنگی مغولان. نشریه تاریخ و تمدن اسلامی، 7 (13) : 82-65.
قلی‌نژاد، علیرضا.، خیراللهی، افسر و اشرفی، مهناز. 1388. ضوابط عمومی مداخله در بافت‌های تاریخی. تهران : سازمان    میراث فرهنگی و گردشگری.
قنبری، ابوالفضل و حسین‌زاده، دلیر. 1384. تعیین درجه‌ توسعه‌یافتگی شهرستان‌های استان آذربایجان شرقی. نشریه جغرافیا و توسعه ناحیه‌ای، (5) : 20-14.
گروسه، رنه. 1388. امپراطوری صحرا نوردان. ت : عبدالحسین میکده. تهران : شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
محمد پادشاه. 1366. فرهنگ آنندراج، مصحح محمد‌دبیر سیاقی. جلد چهارم. تهران : انتشارات خیام.
مطراقچی، نصوح. 1379. بیان منازل. ترجمه و تعلیق : رحیم رییس‌نیا. تهران : سازمان میراث فرهنگی کشور.
مستوفی قزوینی، حمدالله. 1334. تاریخ گزیده، به اهتمام عبدالحسین نوائی. تهران : انتشارات امیرکبیر.
موریه، جیمز جاستی‌نین. 1389. سفرنامه جیمز موریه. ت : ابوالقاسم سری. تهران : نشر توس.
نادرمیرزا. 1373. تاریخ و جغرافی دارالسلطنه تبریز. به تصحیح غلامرضا طباطبایی. تهران : انتشارات ستوده.
نظم‌فر، حسین و خدائی، سارا. 1391. نظام شهری متعادل و نقش آن در توسعه متوازن مناطق. دومین همایش راهکارهای توسعه اقتصادی با محوریتِ برنامه‌ریزیِ شهری. دانشگاه آزاد سنندج : دانشکدهعلوم انسانی.
وصاف الحضره، شهاب‌الدین عبدالله و شیرازی، عزالدین فضل‌الله. 1372. تاریخ وصاف. تهران : انتشارات ابن سینا.
ویلبر، دونالد نیوتن. 1365. معماری اسلامی ایران در دوره ایلخانان. ت : عبدالله فریار. تهران : بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
هال، مری. 1391. امپراطوری مغول. ت : نادر سمیعی. تبریز : انتشارات شایسته.
همدانی، رشیدالدین فضل الله. 1373. جامع التواریخ، تصحیح و تحشیه : محمد روشن و مصطفی موسوی، ج 2، چاپ اول. تهران : انتشارات البرز.
همدانی، رشیدالدینضل‌الله. 1358. تاریخ مبارک غازانی. به اهتمام کارل یان و هرتفورد. لندن : نشر ستفن اوستین.
هیلن براند، رابرت. 1391. معماری اسلامی، ت : باقر آیت الله زاده شیرازی. ویراستار : صالح طباطبایی. تهران : انتشارات روزنه.
 Giyasi, J. A. (1985). Yaxin Uzaq Ellərdə. Baku: Azerbaijan National Academy of Sciences.
Giyasi, J. A. (1997). Me’mar XacəƏlişah Təbrizi: Dövrü & Yaradiciliği. Baku: Azerbaijan National Academy of Sciences.
Pashaei, F. & Omrani, B. (2013). Structure of wooden domes in North West of Iran. Journal of Advances in Enviromental Biology, 7 (13): 4486-4495.
Paskaleva, E. (2012). The Silk Road. International Institute for Asian Studies. GJ Leiden: Leiden Publication.
Sattarzadeh, D. & Blilan, L. (2013). Review Drawn Miniatures of Tabriz City by Nasuh in 16th Century. International Journal of Architecture and Urban Development, 3 (3): 75-82.