بررسی جایگاه خیال و اسطوره در نقاشی قهوه‌خانه‌ای (روش ژیلبر دوران)

نوع مقاله : مقالۀ پژوهشی

نویسندگان

1 کارشناس ارشد پژوهش هنر. مدرس دانشکده فنی نرجس و دانشگاه غیر انتفاعی فضیلت سمنان. نویسنده مسئول

2 کارشناس ارشد پژوهش هنر. مدیرگروه و مدرس دانشکده فنی نرجس سمنان.

چکیده

نقاشی قهوه‌خانه‌ای از معدود هنرهای عامیانه برجامانده در ایران است که خاستگاه آن، نگرش‌های ملی و مذهبی مردم(عوام) در عصر قاجار است. پشتوانة این نقاشی‌ها خیال و اسطوره است که ریشه در ذوق فکری و روح جمعی دارد. خیال بن‌مایة صوری، نقاشی‌ها را شکل داده و اسطوره‌های ملی و مذهبی نیز بن‌مایه‌های محتوای آثار را می‌سازند که خود ریشه در فرهنگ غنی و روح جمعی ایرانیان دارد. نقاشی قهوه‌خانه‌ای که به دست هنرمندان مکتب‌ندیده پایه‌گذاری شد، بر پایه‌های تخیل و اسطوره‌مداری استوار است، چنان‌که نقاشان این شیوه کار خویش را خیال‌نگاری نامیده و ارتباط آن را با تخیل، منشأ آفرینش آثارشان اعلام می‌کردند. اسطوره‌مداری (ترسیم اساطیر ملی و مذهبی) نیز از ارکان مهم این هنر محسوب می‌شود و تقابل نیروهای خیر و شر، مفهوم اصلی این اسطوره‌مداری را شکل می‌دهد. این نمودهای تقابل‌گونه در ناخودآگاه هنرمند مکتب ندیده نهفته است و می‌توان با کمک نظریه منظومه شبانه و روزانه ژیلبر دوران آنها را رمزگشایی کرد. ژیلبر دوران این نمودهای متضاد را مربوط به ناخودآگاه آدمی و ترس وی از عالم ناشناخته مرگ که به واسطه زمان بر انسان تحمیل شده می‌داند، می‌توان این امر را در مورد هنرمندانی بررسی کرد که به واقع به ترسیماتی برخاسته از تخیل خویش دست زده و به شکل خودجوش و بدون آموزش، تخیلات خویش را نقاشی کردند. این مقاله بر آن است با توجه به نظریه منظومه شبانه و منظومه روزانه ژیلبر دوران و به روش اسنادی و کتابخانه‌ای، به واکاوی جایگاه تخیل و اسطوره و نقش سازنده عنصر خیال و اسطوره‌پردازی در نقاشی قهوه‌خانه‌ای بپردازد. نتایج حاصل از این تحقیق نشان می‌دهد که هنرمندان شیوه قهوه‌خانه‌ای با مدد از تخیل و نیروی آفرینشگری آن و با استعانت از اسطوره‌پردازی به ترسیم هراس‌های شخصی(ترس از مرگ) و ناخودآگاه جمعی ملت خویش دست زدند و هم‌زمان عناصر تقابل‌گونه‌ای در برابر این هراس‌ها ترسیم کردند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

To Study the Place of Imagination and Myth in Coffee House Painting (Gillbert Durand Method)

نویسندگان [English]

  • Najibeh Rahmani 1
  • Safar Ali Shabani Khatib 2
1
2
چکیده [English]

Coffee house painting that is among few remained folk arts in Iran was originated from the public national and religious attitudes in Qajar era. These paintings are supported by the imagination and the myth, which are rooted in the intellectual talent and the collective spirit. The imagination constitutes the formal motif of the paintings as well as national and religious myths constitute the content motifs of the works, which are rooted in the Iranian rich culture and collective spirit. Coffee house painting that was founded by the artists who didn’t go to the school was according to the imagination and myth-oriented bases somehow the painters called this style as imagination-drawing and stated that its relationship with the imagination was the source of creating their works. Myth-oriented (drawing the national and religious myths) is also considered as one of the important elements of this art and the confrontation between the good and evil forces forms its main concept; these contrasting manifestations are hidden in the unconscious ego of the artist who didn’t go to the school and can be decoded by Gillbert Durand’s nocturnal regime and diurnal regime theory. Gillbert Durand knows that these conflicting manifestations are related to the unconscious ego of the human and his fear of the unknown death universe that is imposed by the time on the human; this case can be examined about the artists who were drawing the pictures in terms of their imagination and were painting their imagination without education spontaneously. This is a research based on the descriptive and analytical studies of the imagination and myth manifestations in the coffee shop painting; this was started by introducing the scope of the imagination, myth and Gilbert Durand’s theory and this important research has been conducted by the library studies, collecting the books and the articles and translating the essays. This paper tries to investigate the place of the imagination and the myth as well as the effective roles of the imagination and myth-making elements in the coffee house painting according to Gillbert Durand’s nocturnal regime and diurnal regime theory and by a documentary and library method. The results of this research indicate that the artists with the coffee house style drew the personal fear (fear of death) and the collective unconscious egos of their compatriots with the help of the imagination and its creativity power as well as with the assistance of myth-making and drew the contrasting elements against the fear simultaneously.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Coffee House Painting
  • Imagination
  • myth
  • Nocturnal and Diurnal Regimes
  • Gillbert Durand
آریان‌پور، امیرحسین. 1354. جامعه‌شناسی هنر. تهران : انتشارات دانشگاه.
احمدی، بابک. 1375. حقیقت و زیبایی، درس‌های فلسفة هنر. تهران : مرکز.
بهار، مهرداد. 1380. جستاری در فرهنگ ایران. تهران : اسطوره.
پاکباز، رویین.1390. دایره‌المعارف هنر. تهران : انتشارات فرهنگ معاصر.
پورنامداریان، تقی. 1383. رمز و داستان‌های رمزی در ادب فارسی. تهران : انتشارات علمی فرهنگی.
جاوید، هوشنگ. 1387. نقش عشق وخنیای راز؛گذری برهنر پرده و شمایل‌خوانی در ایران. نشریه صحنه، (54-55) : 36-30.
دادور، المیرا. 1388. ناگفته‌هایی که سرنمون‌های در خاک تصرف شدة ژان اِشنوز. پژوهش‌نامه فرهنگستان هنر. تهران : فرهنگستان هنر.
سیف، هادی. 1369. نقاشی قهوه‌خانه‌ای. تهران : انتشارات میراث فرهنگی.
شریفی ولدانی، غلامحسین و شمعی، میلاد. 1390. تحلیل صورت‌های خیالی در شعر پایداری براساس نقد ادبی جدید (روش ژیلبر دوران). نشریه ادبیات پایداری، 2 (4) : 321-300.
شیری، افسانه. 1387. خدای آتش در اساطیر ایران و یونان باستان. کتاب ماه هنر، (118) : 115-106.
عباسی، علی. 1384. طبقه‌بندی و کاربرد عنصر تخیل بر سه تابلوی مجید مهرگان با رویکرد ژیلبر دوران. مقالات اولین هم‌اندیشی تخیل هنری. تهران : فرهنگستان هنر.
عباسی، علی. 1380. ژیلبر دوران، منظومه شبانه، منظومه روزانه، کتاب ماه کودک و نوجوان، (46) : 94-79.
عباسی، علی. 1387. جایگاه من فردی یا من خلاق. پژوهشنامه فرهنگستان هنر، (8) : 127-113.
عباسی، علی. 1386. معرفی نظریه و روش‌شناسی نحو تخیل نزد ژان بورگوس. پژوهشنامه فرهنگستان هنر، (3) : 119-91.
عوض‌پور، بهروز و نامور مطلق، بهمن. 1393. ژیلبر دوران و نقد اسطوره‌ای (پیکره مطالعاتی : رمان قلب سگی اثر میخاییل بولگاکف). ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی، 10 (37) : 18-1.
کمبل، جوزف. 1385. قهرمان هزار چهره، ت : شادی خسروپناه. مشهد : گل آفتاب.
کنگرانی، منیژه. 1388. تحلیل تک‌اسطوره‌ها نزد کمبل. پژوهش‌نامه فرهنگستان هنر. تهران : فرهنگستان هنر.
قائمیان، پگاه. 1385. گزارش سخنرانی دکتر عباسی در نشست بررسی تخیل هنری از منظر ژیلبر دوران. خبرنامه فرهنگستان هنر، (46) : 9-8.
محمودی، فتانه. 1387. مضامین دینی در نقوش سقانفارهای مازندران. کتاب ماه هنر، (118) : 87-80.
میثمی، رضا. 1381. اسطوره‌شناسی و سمبولیسم. کتاب ماه هنر، (50 و 49) : 125-122.
نامور مطلق، بهمن. 1386. باشلار بنیانگذار نقد تخیلی. پژوهشنامه فرهنگستان هنر، (3) : 72- 57.
هاشم‌نژاد، حسین. 1385. درآمدی بر فلسفه هنر از دیدگاه فیلسوفان اسلامی. قبسات، (39و40) : 332-313.
واحد دوست، مهوش. 1381. رویکردهای علمی به اسطوره‌شناسی. تهران : سروش.
Durand, G. (1992). Les Struchtres Anthropologiques de L` imaginaire, 11 eme Edi . Paris: Bordas
Durand, G. (1996). Introduction a la mythodologie. Mythes et soietes. Paris: Albin Michel (La Pensee et le Sacre).
Durand, G. (1987). Le mythe et le mythique, Colloque de Cerisy. Paris: A.Michel.