کندوکاوی پدیدارشناسانه در راستای شناخت یک انگاره کهن در معماری ایرانی- اسلامی

نوع مقاله : مقالۀ پژوهشی

نویسندگان

1 دکتری شهرسازی، دانشیار دانشگاه بین‌المللی امام‌خمینی(ره). قزوین. ایران. نویسنده مسئول

2 کارشناس ارشد برنامه‌ریزی شهری و منطقه­ای دانشگاه بین‌المللی امام‌خمینی(ره). قزوین. ایران.

چکیده

در دوران معاصر و اغلب در پناه تفکر مدرنیزم در عرصه‌های معماری و شهرسازی، آثار و بافت‌هایی به وجود آمدند که آفرینندگان آنها، بیش از هر چیز، به آوانگارد و نوآورانه و حتی غریب بودن آنها به خود می‌بالیدند. اصرار نوگرایان به ایجاد محیط‌هایی با استانداردهای یکسان برای انسان‌ها، با ویژگی‌های متفاوت، سبب شد فضاهای زیست شهری مدرن گرایش به سردرگمی، هرج‌ومرج، پریشانی و ابتذال پیدا کنند. حال آنکه با گذشت زمان و نمایان شدن مسایل چنین ساخت‌وسازهایی -که بی‌اعتنا به تاریخ و فرهنگ بومی ملت‌ها تداوم می‌یافتند- لزوم بازبینی ریشه‌ای در این زمینه آغاز و سعی شد مبانی اصیلی برای آثار و عناصر محیطی پیدا شود؛ مبانی ریشه‌داری که بتواند ارتباط قطع شدة بین مخاطب و محیط بومی را دوباره برقرار کند. با مطرح‌شدن مباحث روان‌شناسی محیطی، تاریخ و فرهنگ بومی و امثالهم کهن‌الگوها (آرکی‌تایپ‌ها) به عنوان یکی از مهم‌ترین و تعیین‌کننده‌ترین موضوع‌ها در زمینه طراحی فضاهای انسان‌ساخت مطرح شدند. کهن‌الگوها را "انگاره‌های بنیادین، اصیل و پایداری" تعریف کرده‌اند که حاصل تجمیع تجربه‌های هزاران سال تاریخ، تجربه و خاطرات جمعیِ بشری بوده و در حافظة پنهان و ناخودآگاه انسان ذخیره شده‌اند. در پهنة فرهنگی ایران نیز، به ‌واسطة سابقة تاریخی آن، بلاجبار می‌باید انگاره‌های بنیادین یا کهن‌الگوهای متعددی وجود داشته باشند که توانسته‌اند این جامعة بزرگ و رنگارنگ را، در مجموعه‌ها و عناصر محیطی نسبتاً منسجم از نظر کالبدی، در پی قرون متمادی، در کنار هم حفظ کرده و گروه‌های اجتماعی را به هم پیوند بزنند. از این رو مقالة حاضر، تلاش دارد به این سؤال پاسخ دهد که آیا مدل و انگارة دوقطبی «بالا - پایین» را می‌توان یک کهن‌الگو یا انگاره بنیادین پایدار در ایران دانست؟ آیا وجود احتمالی این انگاره تنها به گذشته‌ها تعلق دارد؟ همچنین آیا این انگاره در فضای زیست انسان و طراحی فضاهای معماری و شهری زمان ما هم دیده می‌شود؟ برای همین منظور ضمن اشاره به مفهوم محور ذهنی/عینیِ بالا- پایین، و نشان‌دادن رابطة حیاتی آن با مفاهیم زبانی، انگاره‌های ارزشی و رفتاری، و الگوهای ساخت فضاهای مختلف معماری بومی، سعی شده است با کنکاش در نمونه‌ها و مصادیق مختلف، وجود این کهن‌الگو یا انگاره بنیادین ثابت شده و کاربرد آن مورد واشکافی قرار گیرد. برای رسیدن به این مهم از روش توصیف تحلیلی - توصیفی و به طور خاص از روش تحلیل محتوا و استنباطی استفاده شده، در بخش نظرسنجی، جهت کمّی‌کردن اطلاعات پژوهشی و برای سنجش نظر عمومی، با استفاده از فرمول کوکران در هر نمونه مطالعاتی، پرسش‌نامه‌هایی به روش نمونه‌گیری تصادفی توزیع و به روش توصیفی تحلیل شده است. نتایج حاصل از نظرسنجی‌ها نیز نشان می‌دهند که ادراک فضاهای سنتی و حتی مدرن ما هنوز مستقیماً از مفاهیم زبانی و انگاره‌های بنیادین تأثیر پذیرفته و کهن‌الگوی مورد نظر در این پژوهش همچنان در زندگی امروزة ما حضوری غیرقابل تردید دارد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Phenomenological investigation in the event of archetype recognition in Islamic-Iranian architecture

نویسندگان [English]

  • Naser Barati 1
  • Elham Kakavand 2
1
2
چکیده [English]

In recent years and mostly in the shadow of modernism thinking in architecture and urban fields, some buildings and contexts have been emerged which their developers are, more than anything proud of their Avant-Garde and unique creations and even their whimsical features. Insistence of modernists on creating environments with same standards and different characters for people, has led to bewilderment, chaos, confusion and triviality in modern urban environments. However with passing of the time and clarification of the issues related to developing constructions without paying attention to the culture and history of nations, the necessity of thematic review led to start of new investigation in searching original basis for constructions and environmental elements which could reconnect the people and their local environment. With the rise of discussions in Environmental Psychology, history, native culture and etc., Archetypes were proposed as one of the most important and determinative aspects in designing human-built environments. Archetypes are defined as ‘The Basic, Original and Sustainable Ideas’ which is the result of thousands of years of history, experience and human collective memory which has been stored in human’s unconscious memory. Likewise in the cultural zone of Iran with all the past history, such basic ideas and various archetypes must have existed in order to integrate different social groups in this large and colorful society through relatively coherent set of environmental elements. Therefore this article is an effort to answer to the related questions; can the model and bipolar idea of ‘Up-Down’ be defined as an archetype or basic idea in Iran? Does the possible existence of this idea only belong to the past? Is this idea present at human environments and models of architectural and urban environments in the present time too? For this purpose, besides mentioning the meaning of Subjective/Objective axis of Up-Down and its vital relation with linguistic concepts, worthiness and behavioral patterns and templates of various local architecture environments, the existence of this archetype or basic idea is proved via research in different samples and cases and its application has also been analyzed here. The method used here is Descriptive Analysis, and in particular; Content Analysis and inferential Analysis. Research data have been quantified and analyzed using Cochran formula and the questionnaires have been distributed by random sampling method for each case, and the data has been descriptively analyzed. The results of the surveys show that our perception of traditional and even modern environments is still influenced by linguistic concepts and basic ideas and the Archetype mentioned in this research has an unmistakable presence in our life today.

کلیدواژه‌ها [English]

  • archetype
  • Language-Up/Down
  • Idea- Mind
  • Human Built Space
  • Varhang
اردلان، نادر و بختیار، لاله.1390. حس وحدت. ت : ونداد جلیلی. تهران : انتشارات علم معمار رویال.
ارشاد، محمدرضا. 1386. گسترة اسطوره، چاپ دوم. تهران : انتشارات هرمس.
آریان پور، علیرضا. 1365. پژوهشی در شناخت باغ‌های ایران. تهران : نشر تاریخ و فرهنگ ایران زمین.
الکساندر،کریستوفر. 1387. زبان الگو : شهرها. ت : رضاکربلایی نوری. تهران : نشر مطالعاتی و تحقیقاتی شهرسازی و معماری.
انوشه، حسن (به سرپرستی). 1376. فرهنگنامه ادب فارسی )دانشنامه ادب فارسی2). چاپ اول (ذیل واژه سرنمون(. تهران : سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
براتی، ناصر. 1381. ارتباط متقابل زبان و محیط : چالشی در مقابل تفکرات مدرن در مورد محیط زیست. مجله پژوهش، (5) : 24-16.
براتی، ناصر. 1382. زبان، تفکر و فضا. تهران : انتشارات سازمان شهرداری های کشور.
براتی، ناصر. 1383. باغ و باغ‌سازی در فرهنگ ایرانی و زبان فارسی. مجله باغ نظر، (2) : 15-3.
براتی، ناصر. 1387. درآمدی بر نظریه نقش و جایگاه زبان‌های بومی در قرائت و درک فضا و محیط زیست انسانی؛ با تأکید بر زبان فارسی. مجله باغ نظر، (10) : 16-3.
براتی، ناصر و فرزاد زرین قلم. 1391. ملاحظاتی بر فرهنگ، ذهن، ادراک و محیط انسان‌ساخت. تهران : انتشارات نقش پرهام.
براتی، ناصر. 1393. ورهنگ، کهن‌الگوی ناشناختة ایرانی – اسلامی؛ مطالعة موردی: میدان توپخانه، میدان نقش جهان، پارک لاله و باغ شاهزاده. گزارش تحقیقاتی منتشر نشده. دانشگاه بین المللی امام‌خمینی (ره) : دانشکدة معماری و شهرسازی.
بهار، مهرداد. 1378. پژوهشی در اساطیر ایران. تهران : نشر آگه.
پور داوود، ابراهیم. 1387. اوستا. تهران : دنیای کتاب.
پهلوان، چنگیز. 1378. فرهنگ‌شناسی. تهران : انتشارات پیام امروز.
شمسیا، سیروس. 1381. انواع ادبی، چاپ نهم. تهران : فردوس.
جوادی محمدجعفر، پروین کدیور. 1381. شخصیت – نظریه و پژوهش پروین. تهران : انتشارات پژمان.
دارمستتر، جیمس.1382. مجموعه قوانین زردشت (وندیداد اوستا). ت : موسی جوان. تهران : انتشارات دنیای کتاب.
دهخدا، علی‌اکبر. 1377. لغت‌نامه دهخدا. دوره 15 جلدی. تهران : انتشارات دانشگاه تهران.
زرشناس، زهره. 1380. دگرگونی مفهوم «فر» در نوشته‌های سغدی. فصلنامه فرهنگ، 14 (38 و 37) : 403-388.
ستاری، جلال. 1376. درباره فرهنگ. تهران : انتشارات اداره کل نگارش و فرهنگ و هنر.
سرمد، زهره و همکاران. 1385. روش‌های تحقیق در علوم رفتاری، چاپ دوازدهم. تهران : آگاه.
طالقانی، محمود. 1381. روش تحقیق نظری. چاپ ششم. قم : دانشگاه پیام نور.
کلوس کریپندورف. 1386. تحلیل محتوا، مبانی روش‌شناسی، چاپ سوم. ت : هوشنگ نایبی. تهران : انتشارات نی.
کاسیرر ارنست. 1378. فلسفه صورت‌های سمبلیک، جلد دوم : اندیشه اسطوره‌ای. ت ‌: یداله موقن. تهران : انتشارات هرمس.
گلابچی، محمود و زینالی فرید، آیدا. 1391. معماری ‌آرکی‌تایپی : الگوهای پایدار بنیادین. تهران : انتشارات دانشگاه تهران.
مرتضوی، شهرناز. 1367. روان‌شناسی محیطی. تهران : انتشارات دانشگاه شهید بهشتی.
والتر اودانیک، ولودیمیر. 1359. یونگ و سیاست. ت : علیرضا طیب. تهران : نشر نی.
یونگ، کارل گوستاو. 1384. انسان و سمبل‌هایش. ت : محمود سلطانیه. تهران : انتشارات جامی.
یونگ، کارل گوستاو. 1387. روان‌شناسی، روان‌شناسی تحلیلی، ناخودآگاه جمعی. ت : محمود سلطانیه. تهران : انتشارات پژمان.
Barati, N. (1997). Holistic Reading into the Structure of the Built Environment: Case Study of Tehran. Unpublished Ph. D. Thesis., Herriot – Watt University, U. K. Edinburgh College of Arts.
Evensen, Th. T. (1987). Archetypes in Architecture. Norway: Norwegian University Press.
Maduro, R. J. & Wheelwright, J. B. (1992). Archetype and Archetypal Image. In Jungian Literary Criticism, ed. Sugg, R. P. Illinois: Northwestern University Press.
Harrison, Ch. (2003). Art in theory, 1900 - 2000: an anthology of changing ideas. Malden, MA: Blackwell Publishng. 
Iranian tourism. (2014). www.inapply.com. (Accessed 2 November 2015).
Institute of Iranian contemporary historical studies. (2015). Available from: www.iichs.org. (Accessed 1 December 2015).
Lale park picture, iran. (2013). Available from: salman.mohammadi.ir. (Accessed 12 November 2015).
Iranian tourism. (2015). Available from: tourismiran.tebyan.net. (Accessed 12 November 2015).
isfahanportal. (2015). Available from: www.isfp.ir. (Accessed 2 November 2015).