پژوهشی تاریخی در بازیابی هویت فرهنگی ایرانی در ابداع و گسترش خط نستعلیق

نوع مقاله : مقالۀ پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه گرافیک، دانشکدۀ هنر شوشتر، دانشگاه شهید چمران اهواز، اهواز، ایران.

چکیده

بیان مسئله: ابداع خط نستعلیق در دورة تیموری یکی از مؤلفه‌های هویت‌ساز فرهنگ و هنر ایران و نیز فراهم‌آورندة محملی مناسب برای شعر و ادبیات ایرانی است. سیر تحول خوش‌نویسی در فرهنگ ایرانی مانند آینه‌ای هویت ایرانی را بازتاب داده و توانسته با گفتمان ادب‌محور خود در هدایت هنرهای دیگر هم تأثیر شگرفی بگذارد. خوش‌نویسان ایرانی با ابداع خطوطی که سرآمد آنها عروس خطوط اسلامی یعنی خط نستعلیق است، توانسته‌اند به نسبت‌ها و توازن ویژه‌ای دست یابند که جذابیت منحصربه‌فردی را در میان دیگر خطوط اسلامی ایجاد کند. اینکه هویت فرهنگی ایرانی چگونه در ادبیات فاخر فارسی در دوره‌های ابداع بازتاب و همگام با رشد و گسترش خط نستعلیق توسعه یافته و چگونه ترجمان بصری فرهنگ ایرانی در قالب خوش‌نویسی تجلی یافته و اینکه چه دوره‌هایی برای تطول و تحول خط نستعلیق در بازتاب ادبیات فارسی می‌توان در نظر گرفت مسائلی است که دربارة آنها کمتر مطالعه شده و این پژوهش به دنبال پاسخ به آنهاست.
هدف پژوهش: این پژوهش علل پایبندی هویت فرهنگی ایران در رویکرد به هنر خوش‌نویسی را بررسی و بیان می‌کند که هم‌نوا با شعر و ادب پارسی به عنوان پشتوانة اصلی رشد و گسترش آن، از اهمیت بالایی برخوردار بوده است.
روش پژوهش:  این پژوهش از نوع کیفی بوده و مطالب با روش کتابخانه‌ای و خوانش منابع فراهم شده، همچنین با بررسی و خوانش بصری آثار خوش‌نویسی در دوره‌های یادشده به نتایج خود رسیده است.
نتیجهگیری: این تحقیق بر هفت فراز تاریخی از شکوفایی و بالندگی خوش‌نویسی ایرانی می‌پردازد. به عبارت دیگر یافته‌های مقاله به رشد و گسترش ادب پارسی، در پرتو شکوفایی هنر خوش‌نویسی به معنای همواره به‌روزبودن آن دلالت می‌یابد. سرانجامِ این‌ سیر تکاملی، خوش‌نویسی را برای بازتاب ادبیات فارسی و تثبیت هویت فرهنگی ایرانی مهم‌ترین مؤلفه قلمداد می‌کند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

A Historical Research to Retrieve Iranian Cultural Identity in Creating and Expanding Nastaliq Calligraphy

نویسنده [English]

  • Ahad Ravanjoo
Assistant Professor of Graphics Department, Shushtar Faculty of Arts, Shahid Chamran University of Ahvaz, Ahvaz, Iran
چکیده [English]

Problem statement: This article aims to review the creating background of the Nastaliq calligraphy, an identity for Iranian art and culture during the Timurid era, and also a proper context for Iranian poetry and literature. The development of calligraphy represents the Iranian identity and culture like a mirror and has the potential to lead and impress other arts through its literature-based discourse. The Iranian calligraphers have always been able to achieve a kind of proportion and stability by inventing various scripts like Nastaliq a brilliant master handwriting that can create distinctive attention compared to the other Islamic hand scripts. This study attempts to answer the following questions: a) how has the Iranian cultural identity emerged in Persian literature during the invention, development, and expansion of the Nastaliq script, b) how has the visual interpretation of Iranian culture been represented in the form of calligraphy?, c)What historical eras can be considered for addressing the development and evolution of the Nastaliq script when represented in Persian literature?
Research objective: This article examines and explains the reasons for the adherence of Iran’s cultural identity to the art of calligraphy, which has been of great importance in Persian poetry and literature, as the main reason for its growth and expansion.
Research Method: This study used a qualitative research method. Data was gathered by the library method and reviewing the specific works of calligraphy in the mentioned eras.
Conclusion: The result of this article addresses the seven historical eras of this prosperity and development of Iranian calligraphy. In other words, the findings of this research include the growth and expansion of Persian literature, in light of the flourishing art of calligraphy, as a progressive art. Finally, at the end of this evolution, calligraphy is considered the most significant component to represent Persian literature and establish Iranian cultural identity.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Calligraphy
  • Nastaliq script
  • Persian literature
  • Iranian cultural identity
ابن‌خلدون، عبدالرحمان. (1382). مقدمة ابن خلدون (ترجمة محمدپروین گنابادی). تهران: علمی فرهنگی.
آژند، یعقوب. (1383). خوش‌نویسی در قلمرو مکتب هرات: دورة پیشین (با تأکید بر خط نستعلیق). کتاب ماه هنر، (69 و 70)، 24 - 37.
آژند، یعقوب. (1391). از کارگاه تا دانشگاه، پژوهشی در نظام آموزشی استاد-شاگردی و تبدیل آن به نظام دانشگاهی در ایران. تهران: فرهنگستان هنر.
اصفهانی، باباشاه. (1372). رسالة آداب‌المشق در کتاب‌آرایی در تمدن اسلامی. مشهد: مرکز پژوهش‌های آستان قدس رضوی.
آغداشلو، آیدین. (1385). زمینی و آسمانی، نگاهی به خوش‌نویسی ایرانی از آغاز تا امروز. تهران: کتاب آبان.
آغداشلو، آیدین. (1390). متنیت در هنر ایران، گفتگوی بهنام کامرانی با آغداشلو و مهران مهاجر. تهران: مجلة هنر فردا.
الهیاری، فریدون و عابدین‌پور، وحید. (1389). علل تحول خوش‌نویسی و پیوند آن با هویت ایرانی در دورة صفوی. مطالعات ملی، 11  (34)، 159 - 184.
بیانی، مهدی. (1363). احوال و آثار خوش‌نویسان: نستعلیق‌نویسان. تهران: دانشگاه تهران
پات، فریبا؛ خضری، سیداحمدرضا و مظاهری، مهرانگیز. (1390). خوش‌نویسی در آغاز عصر صفوی: تحولات، کارکردها، حامیان و هنروران. پژوهشنامه تاریخ تمدن اسلامی (مقالات و بررسی ها) دانشگاه تهران،  44 (1)، 33 - 48.
پاکباز، روئین و امدادیان، یعقوب. (1380). پیشگامان هنر نوگرای ایران: حسین زنده‌رودی. تهران: ماه‌ریز.
تیموری، کاوه. (1390). زیباشناسی در شیوة میرزاغلامرضا اصفهانی. رﺷﺪ آﻣﻮزش هنر، 9 (1)، 36 - 45.
جباری، صداقت. (1387). تکوین و تطور خط نستعلیق در سدة هفتم و نهم ه. ق. هنرهای زیبا - معماری و شهرسازی، (33)،  77 - 84.
داوری اردکانی، نگار. (1386). نمادهای هویت ایرانی و زبان فارسی. مطالعات ملی، 8 (2)، 3 - 26.
دوستمحمد، گواشانی. (1372). دیباچة بهرام‌میرزا در کتاب‌آرایی در تمدن اسلامی (به کوشش نجیب مایل هروی). مشهد: آستان قدس رضوی. 
روان‌جو، احد. (1394). آموزش خوش‌نویسی، به‌مثابة نسخة کامل آموزش سنتی هنر، تهران. هنرهای زیبا - هنرهای تجسمی، 20 (2)، 51 - 62.
روان‌جو، احد. (1401). جستاری در جنبش هنر نوگرای ایران در نقاشی‌خط (بر پایة گرایش به سویه‌های هنر سنتی و مدرن). پیکره، 11 (28)، 53 - 66.
ستاری، محمد. (1387). هویت ملی و هویت فرهنگی (بیست مقاله در قلمرو تاریخ و فرهنگ). تهران: مرکز
طرفداری، منصور. (1385). فراز و فرودهای هویت ایرانی‌- اسلامی (از آغاز تا تهاجم تیمور). تاریخ و تمدن اسلامی، 2 (1)، 123-140.
عالی افندی، مصطفی. (1399). مناقب هنروران (ترجمة توفیق سبحانی). تهران: گویا.
عباس‌زاده، خداویردی و مندالی، امیر. (1394). نقش حاکمان تیموری در تحول خوش‌نویسی اسلامی. بهارستان سخن (ادبیات فارسی)، 12 (28)، 117 - 136.
عبدالله جغتایی، محمد. (1383). خط نستعلیق در پاکستان و هند؛ سرچشمة هنری که از ایران جاری شد و در شبه‌قارة گسترش یافت (ترجمة محمدجعفر جوان در خط خوش فارسی). تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
فردوسی، ابوالقاسم. (1391). شاهنامه (به کوشش پژمان پورحسین). تاریخ دسترسی: 15/12/1400. قابل دسترس در: www.sheroadab.ir
فضایلی، حبیب‌الله. (1365). اطلس خط. اصفهان: مشعل.
فلاح، مرتضی. (1386). نقش زبان فارسی در یکپارچگی و وحدت ملی ایران. پژوهش‌های ادب عرفانی (گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه یزد)،  1 (4)، 130 - 163.
قاضی‌احمد، بن شرف‌الدین حسین منشی قمی. (1399). گلستان هنر (به تصحیح و اهتمام احمد سهیلی خوانساری). تهران: فرهنگستان هنر.
کشمیرشکن، حمید. (1391). لتریسم و جنبش مدرن نقاسی‌خط. هنر فردا، 28+8، 28 - 35.
کشمیرشکن، حمید. (1393). هنر معاصر ایران: ریشه‌ها، دیدگاه‌های نوین. تهران: نظر.
گلستان، آمنه و هوشیار، مهران. (1398). تحولات ساختاری خط نستعلیق با ورود صنعت چاپ سنگی در دورة قاجار (با تأکید بر دو اثر شاخص از محمدرضا کلهر و محمدحسین شیرازی). مطالعات هنر اسلامی، 15 (35)،  26-48.
مایل هروی، نجیب. (1372). کتاب‌آرایی در تمدن اسلامی. مشهد: انتشارات آستان قدس رضوی.
یار شاطر، احسان. (1389). حضور ایران در جهان اسلام. تهران: باز.
یمینی، ماندانا و سید ماهیار شریعت پناهی. (1395). بررسی عوامل مؤثر در تغییر سبک خط نستعلیق در خوشنویسی عصر قاجار، نگارینه هنر اسلامی،3(12)، 20 - 32.