بازخوانی شاخصه‌های کهن‌الگویی معماری خانه‌های قاجار محلۀ نوبر تبریز

نوع مقاله : مقالۀ پژوهشی

نویسندگان

1 پژوهشگر دکتری، گروه معماری، واحد تبریز، دانشگاه آزاد اسلامی، تبریز، ایران.

2 استادیار گروه معماری، واحد تبریز، دانشگاه آزاد اسلامی، تبریز، ایران،

3 دانشیار گروه معماری، واحد تبریز، دانشگاه آزاد اسلامی، تبریز، ایران.

چکیده

چکیده
بیان مسئله: تبریز به عنوان یکی از مهم‌ترین شهرهای دورة قاجار، دربرگیرندة خانه‌‌های تاریخی است که تعدادی از آن‌ها در بافت محلة نوبر قرار دارند و میراث ارزشمندی جهت بررسی، تحلیل و ارائة الگوهای طراحی هستند؛ از طرفی مفاهیم کهن‌‌الگویی در ساختار کالبدی آثار شاخص گذشته جایگاه ویژه‌‌ای دارند. به نظر می‌‌رسد در کنار الگوهای شکل‌‌گیری خانه‌‌ها، مفاهیم پنهانی در الگوهای خانه‌‌های قاجار تبریز وجود دارد.
هدف پژوهش: این مقالة به دنبال تحلیل ارتباط مفاهیم کهن‌‌الگویی در خانه‌‌های قاجار محلة نوبر تبریز و بیان شباهت‌‌ها و تفاوت‌‌هاست.
روش پژوهش: به لحاظ محتوایی کیفی و به صورت کلی ساختار پژوهش تاریخی-تحلیلی بوده و در جمع‌‌بندی اطلاعات از کدگذاری استفاده شده است.
نتیجه‌‌گیری: استخراج مؤلفه‌‌های شکل‌‌‌‌دهندة مفاهیم کهن‌‌الگویی و تحلیل محتوایی متون از طریق کدگذاری‌‌شان موجب دستیابی به معانی اشتراک و افتراق شاخصه‌‌ها در خانه‌‌های محلة نوبر شد. در ریزفضاهای منتسب به بناها در بخش بسته، در حوضخانه‌‌ها بیشترین میزان مشابهت از لحاظ کاربست مفاهیم کهن‌‌الگویی و کمترین مشابهت در ورودی وجود دارد، همچنین در مجموع در بخش بسته میزان تشابهات و افتراقات برابر است. در بخش نیمه‌باز در ایوان‌ها بحث تشابه بیشتر از تمایز است و سر آخر در بخش باز در حیاط‌ها و مهتابی‌ها تفاوت‌ها بیشتر از شباهت‌هاست. درنتیجه با وجود فضاهای مشترک در خانه‌های مطالعه‌شده و نیز شباهت‌های ظاهری در الگوی شکل‌‌گیری هندسة آن‌‌ها، می‌‌توان مفاهیم متمایز را بیشتر از مفاهیم متشابه یافت که نشان‌دهندة الگوهای متفاوت در خانه‌های تاریخی آن دوران است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Rereading Architecture Archetypal Indicators of Qajar Houses Located in Nobar Neighborhood of Tabriz, Iran

نویسندگان [English]

  • Sarah Purmokhtar 1
  • Mohammadreza Pakdelfard 2
  • Hassan Sattari Sarbangholi 3
1 Ph.D. Candidate, Department of Architecture, Tabriz Branch, Islamic Azad University, Tabriz, Iran.
2 Assistant Professor, Department of Architecture, Tabriz Branch, Islamic Azad University, Tabriz, Iran.
3 Associate professor, Department of Architecture, Tabriz Branch, Islamic Azad University, Tabriz, Iran.
چکیده [English]

Abstract
Problem statement: Tabriz, one of the most important cities, during the Qajar era includes historic houses located in the Nobar neighborhood fabric. These historic houses are precious heritage used to analyze and develop design models. On the other hand, archetypal concepts have an outstanding situation in the physical structure of landmark monuments in the past. It seems there are latent notions in the designs of the Qajar houses of Tabriz, in addition to house formation patterns.
Research objective:  the present study aimed at finding the association between archetypal concepts in Qajar houses located in the Nobar neighborhood and their similarities and differences.
Research method: this is a qualitative study in terms of content and a historic-analytical study in terms of research structure. This study used grounded theory for data analysis.
Conclusion: This study found similar meanings and different indicators in houses located in the Nobar neighborhood by extracting the components shaping archetypal concepts and content analysis of transcripts by coding these contents. In terms of micro-spaces attributed to buildings in the closed part, the most similarity was observed in the ponds, while the lowest similarity was seen in the entrance regarding the application of archetypal concepts. Moreover, there are equal similarities and differences in closed spaces. In semi-open spaces, similarities exceed differences in porches. Finally, differences are greater than similarities in courtyards and balconies regarding open space. Therefore, despite the shared spaces in the studied houses and apparent similarities in their geometrical formation, the differentiated concepts exceed the similar ones implying different patterns and designs of historic houses during the Qajar era. 

کلیدواژه‌ها [English]

  • : Archetype
  • Archetypal indicators
  • Qajar Architecture
  • Historical houses of Tabriz
  • Nobar Neighborhood of Tabriz
اردلان، نادر و بختیار، لاله. (1396). حس وحدت (ترجمة ونداد جلیلی). تهران: علم معمار رویال.
الکساندر، کریستوفر. (1387). زبان الگو: شهرها (ترجمة رضا کربلایی نوری). تهران: مطالعات و تحقیقات شهرسازی و معماری.
 
اژه‌‌ای، تقی و عرب‌جعفری، مهدی. (1396). مقایسة کهن‌الگوهای یونگ با شیوة عرفانی ابوسعید. ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی، 13(47)، 67-97.
اسمعیلی سنگری، حسین و عمرانی، بهروز. (1393). تاریخ و معماری خانه‌های تبریز قدیم. تبریز: فروزش.
بانی‌مسعود، امیر. (1394). معماری معاصر ایران. تهران: هنر معماری قرن.
براتی، ناصر و کاکاوند، الهام. (1395). کندوکاوی پدیدارشناسانه در راستای شناخت یک انگارة کهن در معماری ایرانی اسلامی. باغ نظر، 13(42)، 5-18.
بلیلان اصل، لیدا. (1393). بررسی تحول ساختار فضایی شهر تبریز در دورة قاجار با استناد به نقشه‌های تاریخی.  تاریخ نامة ایران بعد از اسلام، 4(8)، 33-55.
بلیلان اصل، لیدا؛ اعتصام، ایرج و اسلامی، غلامرضا. (1390). نقش فضای بینابین در هویت‌‌بخشی به گسترة فضایی بافت‌‌های تاریخی ایران. هویت شهر، 5(8)، 59-71.
بهنود، الناز؛ بلیلان اصل، لیدا و ستارزاده، داریوش. (1399). تجلی کهن‌‌الگوهای یونگ در ساختار معماری مجموعة آرامگاهی عارف چلبی اوغلو. پژوهش‌های معماری اسلامی، 8(4)، 145-166.
جاوری، محسن؛ کریمیان، حسن و محمدی، سیده سارا. (1400). تأملی بر ساختار فضایی و الگوی کالبدی خانه‌های دورة قاجار شهر نطنز. معماری ایرانی، 10(19)، 115-136.
جعفری، الهام؛ پاکدل‌فرد، محمدرضا؛ ستاری ساربانقلی، حسن و جمالی، سیروس. (1399). بررسی کهن‌الگوهای تزیینات تاریخی امام‌زاده‌های قدیمی شهر تبریز. پژوهشنامة تاریخ، 15(59)، 23-46.
دهقان، نرگس؛ معماریان، غلامحسین؛ محمدمرادی، اصغر و عبدی اردکانی، حجت اله. (1390). مقایسة تطبیقی مفهوم عروج با مشترکات معنایی کهن‌الگو با کالبد معماری. مطالعات تطبیقی هنر، 1(2)، 87-100.
رضوی‌زاده، اعظم سادات. (1399). بررسی ابعاد پایداری کهن الگوهای معماری گذشته به‌منظور تداوم در طراحی خانة امروز (استخراج احکام طراحی مبتنی بر کهن‌الگوهای اقلیم گرم و خشک). پژوهش‌های معماری اسلامی، 8(27)، 80-98.
رنجبــرکرمانی، احســان؛ پورجعفر، محمدرضا؛ انصاری، مجتبی و بمانیان، محمدرضا. (1390). خلاقیت طراحی شــهری دورة اتابــکان فارس در شــکل‌گیری شــبکة فضاهای عمومی شــهری در شیراز. مطالعات شهر ایرانی-اسلامی، 2(6)، 33-40. 
رنجبرکرمانی، علی محمد و ملکی، امیر. (1396). بازخوانی الگوی فضای میانی در معماری ایران زمین. مطالعات معماری ایران، 6(11)، 41-23.
روضتیان، مریم؛ میرباقری‌فرد، سید علی اصغر و مانی، مهنوش. (1391). نقد و تحلیل کهن‌الگوی سایه با توجه به مفهوم نفس در عرفان. نثرپژوهی ادب فارسی، 32(2)، 85-104.
رونقی، افسانه. (1398). نقد و بررسی تطبیقی کهن‌الگوها در حدیقة سنایی، دیوان و منطق‌الطیر عطار با تکیه بر نظریة یونگ (پایان‌نامة منتشرنشدة دکتری). دانشکدة ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد تهران مرکزی، ایران.
شایگان، داریوش. (1393). بت‌‌های ذهنی و خاطرة ازلی. تهران: امیرکبیر.
شمیسا، سیروس. (1393). نقد ادبی. تهران: میترا.
شولتز، کریستیان نوربرگ. (1394). مفهوم سکونت: به سوی معماری تمثیلی (ترجمة محمود امیریاراحمدی). تهران: آگاه.
عرب خزائلی، علی؛ روحانی، مسعود و غنی‌پور، احمد. (1398). نمادها و نقش‌مایه‌های کهن‌الگویی اسطوره‌های مذهبی در اشعار سیاوش کسرایی و سیمین بهبهانی. مطالعات هنر اسلامی، 16(36)، 110-128.
عمرانی، بهروز و اسمعیلی سنگری، حسین. (1385). بافت تاریخی شهر تبریز. تهران: سمیرا.
فتح بقالی، عاطفه؛ مقصودی تیلکی، محمدجواد و هدایتی مرزبانی، معصومه. (1400). بازتاب ساختار اجتماعی در پیکره‌بندی فضایی مسکن با تاکید بر تئوری نحو فضا (مطالعة موردی: خانه‌های سنتی و معاصر بافت فرهنگی تاریخی تبریز). جغرافیا و مطالعات محیطی، 10(38)، 47-64.
فخار تهرانی، فرهاد؛ پارسی، فرامرز و بانی‌مسعود، امیر. (1385). بازخوانی نقشه‌های تاریخی تبریز. تبریز: سازمان عمران و بهسازی شهری منطقه شمال غرب کشور.
فیروزی‌مقدم، محمود؛ حمیدی، طاهره و خیرآبادی، عباس. (1399). بازتاب نمادها و نشانه‌‌های ماندالا در داستان مصور کودک و نوجوان. مطالعات هنر اسلامی، 16(38)، 328- 343.
قبادیان، وحید. (1392). سبک‌شناسی و مبانی ‌نظری در معماری معاصر ایران. تهران: مؤسسه علم معمار.
قره بگلو، مینو و رشاد، لاله. (1400). عوامل تصویرپذیر در خانه‌‌های دورة قاجار در شهر تبریز. تحقیقات جغرافیایی، 36(3)، 233-241.
کاظمی، لیلا؛ اکبری نامدار، شبنم؛ موسوی، میرسعید و ستاری ساربانقلی، حسن. (1399). بازشناسی مفهوم کهن‌الگوی خویشتن در عناصر شاخص اسلامی دوره‌های صفوی-عثمانی (نمونة موردی: مساجد حکیم اصفهان و سلطان‌احمد استانبول). مطالعات تاریخی جهان اسلام، 8(16)، 7-38.
کرایب، یان. (1399). نظریة اجتماعی کلاسیک (ترجمة شهناز مسمی پرست). تهران: آگاه.
کی‌نژاد، محمدعلی و شیرازی، محمدرضا. (1389). خانه‌های قدیمی تبریز. ج. 1. تهران: متن.                
گرین، ویلفرد؛ مورگان، لی؛ لیبر، ارل و ویلینگهم، جان. (1395). نقد ادبی (ترجمة فرزانه طاهری). تهران: نیلوفر.
گلابچی، محمود و زینالی فرید، آیدا. (1393). معماری آرکی‌تایپی (کهن‌الگویی). تهران: دانشگاه تهران.
نادرمیرزا.  (1373). تاریخ و جغرافی دارالسلطنة تبریز (تصحیح غلامرضا طباطبایی مجد). تبریز: گلشن.
هروی، حسینیه؛ فلامکی، محمدمنصور و طاهایی، سید عطا الله. (1398). بازتاب کهن‌الگوی مادر در معماری تاریخی ایران براساس آرای یونگ. باغ نظر، 16(75)، 14-5.
الیاده، میرچا. (1399). متون مقدس بنیادین از سراسر جهان (ترجمة مانی صالحی علامه). تهران: فراروان.
یونگ، کارل گوستاو. (1395). انسان و سمبول‌‌هایش (ترجمة محمود سلطانیه). تهران: جامی.
 
Dabbour, L. M. (2012). Geometric proportion: The underlying structure of design process for Islamic geometric patterns. Frontiers of Architectural Research, (1), 380-391.
Knapp, B. L. (1986). Archetype, Architecture, and the Writer. New York: Indiana University Press.
Shahbazi, M. Bemanian, M. R. & Lotfi, A. (2018). A Comparative Analysis of Spatial Configuration in Designing Residential Houses Using Space Syntax Method (Case Studies: Houses of Isfahan and Modern Architecture Styles). Applied Arts Studies, 3(1), 21–40.