مطالعۀ تطبیقی نگاره‌های فتح خیبر توسط حضرت علی (ع) در دو نسخۀ فالنامۀ دورۀ صفوی و نقاشی‌های محمد مدبر و حسین همدانی

نوع مقاله : مقالۀ پژوهشی

نویسندگان

1 پژوهشگر دکتری تخصصی، تاریخ تطبیقی و تحلیلی هنر اسلامی، دانشگاه شاهد، تهران، ایران.

2 استادیار، گروه هنر اسلامی، دانشکدۀ هنر، دانشگاه شاهد تهران، ایران.

چکیده

بیان مسئله: فتح خیبر یکی از وقایع مهم تاریخی جهان اسلام است که در دوره‌های مختلفی از تاریخ هنر ایران اسلامی مورد توجه هنرمندان و نگارگران قرار گرفته است. این واقعه بیش از پیش در میان اهل تشیع اهمیت ویژه‌ای دارد زیرا در جریان این اتفاق، قلعة یهودیان توسط حضرت علی ‌(ع) فتح شده است. پژوهش حاضر از حیث اهمیت واقعة فتح خیبر و جایگاه مهم حضرت امیر مؤمنان (ع) دارای اهمیت و ضرورت است، به ویژه این‌که هدف از این پژوهش شناخت سیر تغییر و تحولات مصورسازی این واقعه در دورة صفوی و معاصر، است.
هدف پژوهش: تحقیق حاضر در پی آن است که بداند نگارگران و نقاشان در نگاره‌های مربوط به واقعة فتح خیبر در دو نسخة فالنامة‌ دورة صفوی و نقاشی‌های محمد مدبر و حسین همدانی، این واقعه را چگونه بازنمایی کرده‎اند و در دوره‌های تاریخی صفویه و معاصر، چه تغییراتی در مصورکردن واقعة فتح خیبر مشاهده می‌شود. از طرف دیگر این پژوهش علل تغییرات و تمایزات در نوع بازنمایی واقعة فتح خیبر را در نگاره‌های فالنامه‌های صفوی و آثار نقاشی قهوه‌خانه‌ای را بررسی می‌کند.
روش پژوهش: در این پژوهش اطلاعات کتابخانه‌ای و اسنادی و تصویری به شیوة‌ توصیفی- تحلیلی با رویکرد تطبیقی بررسی و موضوع فتح خیبر توسط حضرت امیرمؤمنان (ع) در دو نگاره از دو نسخة فالنامة صفوی و دو نمونة نقاشی از آثار هنرمندان معاصر شامل آثار محمد مدبر و حسین همدانی مورد تحلیل و تطبیق قرار گرفته است.
نتیجهگیری: نتایج پژوهش نشان می‌دهد در مصورسازی واقعة فتح خیبر، میزان پایبندی به روایات در نگاره‌های دو نسخة فالنامة صفوی بسیار بیشتر از نقاشی‌های قهوه‌خانه‌ای یعنی آثار محمد مدبر و حسین همدانی است و در دورة صفوی، وجه اعجازگونة عمل حضرت علی (ع) اهمیت بیشتری نسبت به دورة معاصر داشته است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

A Comparative Study of the Drawings of the Conquest of Khaybar by Imam Ali (AS) in Two Manuscripts of Falnama in the Safavid Period and Paintings By Mohammad Modabber and Hossein Hamedani

نویسندگان [English]

  • Majid Mazidi Sharaf Abadi 1
  • Khashayar Ghazizadeh 2
1 Ph.D. Candidate of Comparative and Analytical History of Islamic Art, Faculty of Art, Shahed University, Tehran, Iran.
2 Assistant Professor, Faculty of Art, Shahed University, Tehran, Iran.
چکیده [English]

Problem statement: The conquest of Khaybar is one of the most important historical events in the Islamic world, which has attracted the attention of artists and painters in different periods of the history of Islamic Iranian art. This event is very important to the Shiites because the Jewish castle was conquered by Imam Ali (AS)  during this event. The necessity of this study lies in the importance of the conquest of Khaybar, the significant position of Hazrat Amir Momenan(AS).
Research objective: The purpose of this study which is understanding the changes and illustrations of this event in the Safavid and contemporary periods. The present study seeks to answer these questions: How did the painters in the paintings related to the conquest of Khaybar in the two Manuscripts of the Safavid period’s Falnama and the paintings of Mohammad Modaber and Hossein Hamedani represent this event? In the  Safavid and contemporary historical periods, what changes can be seen in depicting the event of the conquest of Khaybar? and In what cases should the causes of changes and differences in the type of representation of the Khaybar event of the conquest of Khaybar be sought in the drawings of  Falnama in the Safavid period and the works of coffee house paintings?
Research method: In this research, library, documentary, and visual data were analyzed in a descriptive-analytical manner using a comparative approach and the subject of the conquest of Khaybar by Hazrat Amir Mo’menan(AS) in two drawings of two Manuscripts of Safavid’s Falnama and two samples of paintings by contemporary artists including Mohammad Modabber and Hussein Hamedani were compared and analyzed.
Conclustion: The results show that in illustrating the event of the conquest of Khaybar, the degree of adherence to the narrations in the drawings of the two Manuscripts of Safavid’s Falnama is much higher than the coffee house paintings of Mohammad Modabber and Hossein Hamedani, and in the Safavid period, the miraculous aspect of Imam Ali’s(AS) action was more important than the contemporary period.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Conquest of Khaybar
  • Falnama
  • Safavid Painting
  • Mohammad Modabber
  • Hossein Hamedani
  • Coffee house Painting
ابن بابویه. (1362). الخصال. ج. 2. قم: چاپ علی اکبر غفاری.
ابن‌هشام. (1355 ه. ق.، 1936 م.). السیره النبویة. ج. 3. قاهره: چاپ مصطفی سقا، ابراهیم ابیاری و عبدالحفیظ شلبی.
اخوانی، سعید و محمودی، فتانه. (1397). راهکارهای بصری در مصورسازی و مشروعیت‌بخشی به احکام نجوم در فالنامه‌های مصور دورة صفویه. مطالعات تطبیقی هنر، 8 (15)،  39- 54.
اخوانی، سعید و محمودی، فتانه. (1398). واکاوی لایه‌های معنایی در نگاره‌های فالنامة نسخة تهماسبی با رویکرد آیکونولوژی. هنرهای زیبا- هنرهای تجسمی، 24 (3)، 51- 64.
آژند، یعقوب. (1395). نگارگری ایران. تهران: سمت.
باقری حسن کیاده، معصومه و حشمتی، مهناز. (1393). پیش‌گویی و طالع‌بینی در متون ایرانی دورة میانه. فرهنگ و ادبیات عامه، 2 (13)، 1- 24.
بکری، عبدالله بن عبدالعزیز. (1403 ه. ق.، 1983 م.). معجم ما استعجم من اسماء البلاد و المواضع. ج. 2. بیروت: چاپ مصطفی سقا.
پاکباز، روئین. (1380). نقاشی ایران از دیرباز تا امروز. تهران: زرین و سیمین.
چلیپا، کاظم؛ گودرزی، مصطفی و شیرازی، علی‌اصغر. (1390). تأملاتی دربارة موضوعات ملی و مذهبی در نقاشی قهوه‌خانه‌ای. نگره، 6 (18)، 69- 81.
حسن‌شاهی، میمنت. (1395). هنر و قدرت در عصر صفوی (1722- 1501 م.، 1135- 907 ه. ق.) (پایان‌نامة منتشرنشدة‌ دکتری تاریخ). دانشکدة حقوق و علوم اجتماعی، دانشگاه تبریز، ایران.
حسین‌آبادی، زهرا و محمدپور، مرضیه. (1395). بررسی تأثیر نقاشی‌های قهوه‌خانه‌ای با موضوعات مذهبی بر روی باورهای عامة مردم. جلوة هنر، 8 (2)، 69- 78.
حلبی، علی بن ابراهیم نورالدین. (1422 ه. ق.، 2002 م.). السیره الحلبیه. ج. 3. بیروت: چاپ عبدالله محمد خلیلی.
رسولی محلاتی، سیدهاشم. (1375). زندگانی امیرالمؤمنین (ع). تهران: فرهنگ اسلامی.
زلفی، ستار؛ دلبری، شهربانو و اسدبیگی، اردشیر. (1398). نمودهای تشیع در قزوین با تأکید بر منابع تاریخی مصور. مطالعات هنر اسلامی، (35)، 319 - 346.
سیپک، ییری. (1384). ادبیات فولکلور ایران (ترجمة محمد اخگری). تهران: سروش.
شاردن، سر ژان. (1338). سیاحت‌نامة شاردن (ترجمة محمد عباسی). تهران: امیرکبیر.
شاقلانی‌پور، زهرا؛ قاضی‌زاده، خشایار و حاصلی، پرویز. (1397). بررسی تأثیر متون شیعی بر شمایل‌نگاری امام علی (ع) در نگاره‌های فالنامة تهماسبی. مطالعات هنر اسلامی، 14 (32)، 97- 131.
شایسته‌فر، مهناز. (1384). عناصر هنر شیعی در نگارگری و کتیبه‌نگاری تیموریان و صفویان. تهران: مؤسسه مطالعات هنر اسلامی.
شیخ مفید. (1388). ارشاد، سیرة ائمة اطهار (ترجمة سیدحسن موسوی مجاب). تهران: سرور.
شیخ مفید، محمد بن محمد. (بی‌تا). الإرشاد (ترجمة رسولی محلاتی). ج. 2. تهران: اسلامیه.
طبرسی، ابوعلی الفضل بن الحسن. (1385). مجمع‌البیان فی تفسیرالقرآن (تصحیح و تحقیق و تعلیق سید هاشم رسولی محلاتی و سید فضل‌الله یزدی طباطبایی) بیروت: دار المعرفه للطباعه و النشر.
علیزاده برزی، محمدحسین. (1393). در مکتب حافظ. ج. 3. تهران: پارسیا.
عنایتی، راضیه. (1398). مطالعة آیکونولوژی جایگاه حضرت علی (ع) در نگاره‌های فتح خیبر (نسخ مجمع‌التواریخ تیموری، خاوران‌نامة ترکمان، فالنامه، آثارالمظفر، روضه‌الصفا، حبیب‌السیر و قصص‌الانبیاء صفوی) (پایان‌نامه منتشرنشدة کارشناسی ارشد هنر اسلامی). مؤسسه آموزش عالی فردوس، مشهد، ایران.
غفوریان مسعودزاده، مهنوش و علی‌محمدی اردکانی، جواد. (1393). همگامی نقاشی‌های قهوه‌خانه‌ای با ادبیات عامیانة عصر قاجار (مطالعة مضمونی و ساختاری نقاشی‌های قهوه‌خانه‌ای متعلق به موزة آستان قدس رضوی با تصاویر کتاب طوفان البکاء). آستان هنر، (10)، 8- 21.
فائز، قاسم؛ نوروزی، ابوالفضل و صادقی، عماد. (1394). تحلیل آیات مربوط به جامعیت قرآن مجید. سراج منیر، 6 (21)، 7- 29.
کریمیان، حسن و جایز، مژگان. (1386). تحولات ایران عصر صفوی و نمود آن در هنر نگارگری. مطالعات هنر اسلامی، 4 (7)، 65- 88.
کن‌بای، شیلا. (1381). نگارگری ایرانی (ترجمة مهناز شایسته‌فر). تهران: مؤسسه مطالعات هنر اسلامی.
گروئیانی، فرناز و ضرغام، ادهم. (1393). نقش خیر و شر در شخصیت‌های آثار حسین قوللر آقاسی. نگره، 9 (30)، 5- 19. 
مجلسی، محمدباقر. (1404 ه. ق.). بحارالانوار. ج. 21. بیروت: موسسه الوفاء.
مرادی، سعید و ستایشی، زهرا. (1395). رابطة هنر و دین. دومین کنفرانس سالانه پژوهش‌های معماری، شهرسازی و مدیریت شهری. تهران: سفیران راه مهرازی.
موسوی‌لر، اشرف‌السادات و یاقوتی، سپیده. (1393). زیبایی‌شناسی کلام وحیانی قرآن کریم. جلوة هنر، 6 (2)، 5- 19.
مهدی‌زاده، علیرضا. (1394). تحلیل نگاره‌های فتح خیبر مربوط به دوره‌های تیموری، ترکمن و صفوی. مطالعات تطبیقی هنر، 5 (10)، 97- 108.
مهدی‌زاده، علیرضا. (1395). بررسی مضمونی نگاره‌های نسخة فالنامة تهماسبی شاهکار هنر شیعی عصر صفوی. تاریخ و فرهنگ، 48 (97)، 105- 130.
نورانیان، رضا؛ باغستانی کوزه‌گری، محمد و دلبری شهربانو. (1399). تصویرآرایی پیامبر (ص) و امامان شیعه (ع) در نسخة خطی حبیب‌السیر با محوریت بحارالانوار. مطالعات هنر اسلامی، (37)، 377-319.
واقدی، محمد بن عمر. (1966 م.). المغازی. لندن: چاپ مارسدن جونز.
هوشیار، مهران و افتخاری راد، فاطمه. (1395). آشنایی با خیالی‌نگاری. تهران: سمت.
 
Falk, T. (1985). Treasures of Islam. Bristol:  Sotheby’s/Philip Wilson Publishers.
Farhad, M. & Bagci, S. (2009). Falnama the book of omens. USA: Thames & Hudson.