نگرشی انتقادی به تأثیر سرمایه‌داری رانتیر بر فضاهای شهری (مطالعۀ موردی: مگامال‌های شهر تهران)

نوع مقاله : مقالۀ پژوهشی

نویسندگان

1 پژوهشگر دکتری جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، دانشکدۀ برنامه‌ریزی و علوم محیطی، دانشگاه تبریز، ایران.

2 دانشیار جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، دانشکدۀ برنامه‌ریزی و علوم محیطی، دانشگاه تبریز، ایران.

3 استادیار جغرافیای سیاسی، دانشکدۀ علوم زمین، دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران.

چکیده

بیان مسئله: سرمایه‌داری به مفهوم امروزی خود، با انقلاب صنعتی همراه شده است و نظامی است که در آن وسایل تولید، توزیع و مبادله در اختیار فرد است. نظامی که سه ویژگی اساسیِ رقابتِ کامل، آزادی انتخاب و مصرف را شامل می‌شود. گردش سرمایه و انباشت سرمایه، یکی از مهمترین و اصلی‌ترین ویژگی‌های نظام سرمایه‌داری است و سرمایه به‌دلیل ماهیتِ ذاتی خود (سودیابی) منجر به تولید و خلق فضاهای جدید در شهرها و کلانشهرهاست. آنچه در اغلب کشورهای توسعه‌یافته دیده می‌شود و نمود ظاهری آن را در همة عرصه‌های شهری از جمله فضاهای عمومی و مگامال‌ها می‌توان به روشنی دید. در شهرهای ایران نظام سرمایه‌داری جریان دارد که جریان انباشت، نتوانسته زیر‌ساخت تولیدی در شهر‌ها را ایجاد کند و سرمایه‌‌داری، تجاری، انحصاری و رانتی شکل گرفته‌است. در این نظام، فضاهای شهری، با تکیه بر رانت، بدون توجه به نیاز ساکنین آن به فضاهای کنترل و بسته ایجاد شده‌اند. بنابراین در ایران مانند کشورهای درحال‌توسعه، نظامی سرمایه‌داری اما با ماهیت متفاوت از آن رایج شده که عوامل بسیاری در شکل‌دهی این نظام نقش داشته و فضاها را تولید کرده است.
هدف پژوهش: هدف این پژوهش، بررسی تأثیر نظام سرمایه‌داری رانتیر بر فضاهای شهری تهران در قالب مگامال‌هاست.
روش پژوهش: این پژوهش از نوع هدف، بنیادی-کاربردی است و از روش اسنادی-کتابخانه برای گردآوری منابع نظری و تحلیل منطقی بهره گرفته شده است.
نتیجهگیری: نتاج بیانگر این امر بوده که در چند دهة اخیر، فضاهای شهرتهران در قالب شکل‌گیری مگامال‌ها به‌عنوان جایگزین‌های کاربری‌های فضاهای عمومی همچون پارک‌ها و فضاهای جمعی، از دهة 80 ، به سمت نظارت و کنترل سوق پیدا کرده است. فضاهای شهری به فضای رانتی، رقابتی، مصرفی و نامولدی تبدیل شده که اکثریت ساکنان شهری را به حاشیة شهرها رانده است و مکانی صرفاً در دسترس طبقة مرفه و سرمایه‌دار برای دستیابی به سود بیشتر مبدل کرده است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

A Critical Approach to the Impact of Rentier Capitalism on Urban Spaces (Case Study: Megamalls of Tehran)

نویسندگان [English]

  • Marzieh Rastad Boroujeni 1
  • Shahrivar Roustaei 2
  • Morteza Ghourchi 3
1 Ph.D. Candidate in Geography and Urban Planning, Faculty of Planning and Environmental Sciences, University of Tabriz, Iran.
2 Associate Professor of Geography and Urban Planning, Faculty of Planning and Environmental Sciences, University of Tabriz, Iran.
3 Assistant Professor of Political Geography, Faculty of Earth Sciences, Shahid Beheshti University, Tehran, Iran.
چکیده [English]

Problem statement: Capitalism, in its modern sense, has been associated with the Industrial Revolution and is a system in which the means of production, distribution, and exchange are at one’s disposal. A system that has three basic characteristics; Complete competition includes freedom of choice and consumption. Capital circulation and accumulation of capital are some of the most important and main features of the capitalist system (CS) and capital due to its inherent nature (profitability). These features lead to the production and creation of new spaces in cities and metropolises. What in most developed countries are seen and are becoming apparent in all urban areas, including public spaces (PSS) and megamalls. Similarly, there is a CS in the cities of Iran, and the capital accumulation flow has failed to create a productive infrastructure in the cities, and capitalism, trade, monopoly, and rent have been formed. Controls and packages are created. Therefore, in Iran, as in developing countries, a CS has become common, but with different nature, in which many factors play a role in shaping this system and have produced spaces.
Research objective: The purpose of this study is to investigate the effect of the rentier capitalist system (RCS) on the urban spaces of Tehran in the form of megamalls.
Research method: This research is by objectively basic-applied type, and the documentary-library method was used to collect theoretical sources and logical analysis.
Conclusion: The results indicate that in recent decades, the spaces of Tehran in the form of megamalls have replaced the uses of public spaces such as parks and public spaces (PSS) and since the 1980s, these spaces have been monitored and controlled. Urban spaces (USS) have become a rent-seeking, competitive, consumer, and unproductive space that has driven the majority of urban dwellers to the outskirts of cities, making them a merely accessible place for the affluent and the capitalist class to make more profit.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Urban space
  • Capitalism system
  • Rented capitalism
  • Megamall
  • Tehran
افراخته، حسن و حجی پور، محمد. (1394). اقتصاد سیاسی فضا و تعادل منطقه‌ای ایران. اقتصاد فضا و توسعة روستایی، 4(14)، 87-110.
برنر، نیل؛ مارکوزه، پیتر و مایر، مارگیت. (1396). شهرها برای مردم نه برای سوداگری (ترجمة محمود عبدالله‌زاده). تهران: دفتر پژوهش‌های فرهنگی.
برهانی،کاظم؛ رفیعیان، مجتبی و مشکینی، ابوالفضل. (1396). تغییرات کاربری زمین شهری و اقتصاد سیاسی فضا: ارائة مدل مفهومی-تلفیقی. جامعه‌شناسی ایران، 18(36)، 86-109.
ترکمه، آیدین. ( 1395 ). اقتصاد سیاسی فضا (مطالعة موردی: محلة هرندی تهران). اولین همایش بین المللی اقتصاد شهری (بارویکرد اقتصاد مقاومتی،اقدام و عمل)، انجمن علمی اقتصاد شهری ایران، تهران.
تقوایی، علی اکبر؛ عزیزی، داوود و یزدانیان، احمد. (1394). بررسی نظریة حق‌به‌شهر در تولید و بازتولید فضای شهری. هفت شهر، 4(49 و 50)، 88-99.
توسلیان، رحیم؛ روستایی، شهریور؛ حیدری چیانه، رحیم و اصغری زمانی، اکبر. (1398). تحلیل سیاست‌های عرضة زمین مسکونی، تولید فضای رانتی و انسجام شهر؛ مطالعة موردی زنجان. شهر پایدار، 2(3)، 79-95.
خوانساری، مسعود. (1398). سراب توسعه؛ دربارة بحران‌های ساختاری اقتصاد ایران. تهران: نشر امین‌الضرب.
خیرالدین،رضا؛ تقوایی، علی اکبر و ایمانی شاملو، جواد. (1392). تحلیل تحولات فضایی کلانشهرها در ارتباط با تغییرات قیمت نفت در ایران (نمونة مورد مطالعه: کلانشهر تبریز). معماری و شهرسازی ایران، 4(2)، 17-36.
رئیس‌دانا، فریبرز. (1395). اقتصاد سیاسی توسعه. تهران: انتشارات نگاه.
رهنمایی، محمدتقی و اشرف، یوسف. (1386). فضاهای عمومی شهر و نقش آن در شکل‌گیری جامعة مدنی. انجمن جغرافیایی ایران، 5(14 و 15)، 23-46.
رحمانی، شهروز. (1394). رابطة ساختار حاکمیت و قدرت شهری با سازماندهی فضا (مطالعة موردی: تهران) (پایان‌نامة کارشناسی ارشد شهرسازی). دانشکدة معماری و هنر، پردیس دانشگاهی دانشگاه گیلان، رشت، گیلان.
ستارزاده، داریوش؛ نقی‌زاده، محمد و حبیب، فرح. (1389). فضای شهری، اندیشه‌ای اجتماعی. علوم و تکنولوژی محیط زیست، 12(4)، 173-183.
شارع پور، محمود. (1395). حق‌به‌شهر و فضاهای عمومی شهری. پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری، 1(2)، 51-66.
شالچی، وحید و جنگ، عباس. (1395). بازتولید نابرابری اجتماعی در تهران از خلال تعامل سرمایه و فضا. مطالعات توسعة اجتماعی-فرهنگی، 5(1)، 87-120.
شکویی، حسین. (1398). دیدگاه‌های نو در جغرافیای شهری. ج. 1. تهران: انتشارات سمت.
فنی، زهره و محمودی، لقمان. (1397). تولید فضای شهری در گفتمان سه‌گانة لوفور و پارادایم شهریت مامفورد. رشد آموزش جغرافیا، (120)، 36-42.
علی اکبری، اسماعیل. (1394). شهر معاصر ایران: بنیادهای ساختارشناسی الگوی رانتی شهر ایرانی (مطالعة موردی: شهرکرد). مطالعات شهر ایرانی اسلامی، (19)، 29-39.
کلانتری، عبدالحسین و صدیقی کسمایی، مینو. (1396). از مطالبة حق‌به‌شهر تا شکل‌گیری انقلاب شهری (شهر تهران، سال 1357). مطالعات جامعه‌شناختی شهری، 7(23)، 53-77.
گانینگ، جان پاتریک. (1393). دموکراسی؛ مقدمه‌ای بر انتخاب عمومی (ترجمة حمید ربیعی). تهران: انتشارات دنیای اقتصاد.
گودرزی، محسن و همکاران. (1396). سرمایة فراموش‌شده، مطالعة موردی کیفیت اعتماد بین بخش خصوصی و دولت. تهران: نشر کارآفرین.
لوفور، هانری. (1393). فضا، تفاوت، زندگی روزمره؛ خوانش هانری لوفور (ترجمة افشین خاکباز و محمد فاضلی). تهران: انتشارات تیسا.
مری‌فیلد، اندی. (1396). مسئلة جدید شهری (ترجمة محمدحسین یزدانی، مهدی پارسای مقدم و هادی مشگینی). اردبیل: انتشارات گونش ‌نگار.
هاروی، دیوید. (1392). حق به شهر: ریشه‌های شهری بحران‌های مالی (ترجمة خسرو کلانتری). تهران: مهرویستا.
یغفوری، حسین و کاشفی‌دوست، ایمان. (1397). ارزیابی و سنجش مؤلفه‌های برآمده از حق‌به‌شهر (نمونه‌موردی: شهر پیرانشهر). پژوهش و برنامه‌ریزی شهری، 9(35)، 57-68.
یوسفیان اهری، حمید و جلالی، صدیقه. (1395). بررسی نقش اقتصاد سیاسی در فضاهای شهری امروزی با تأکید بر شهر تبریز. چهارمین کنفرانس ملی توسعة پایدار در علوم جغرافیا و برنامه‌ریزی، معماری و شهرسازی. مؤسسة آموزش عالی مهر اروند، مرکز راهکارهای دستیابی به توسعة پایدار، تهران.
یوسفی، علی؛ ارغان، عباس و کامیابی، سعید. (1397). سرمایه‌داری مستغلات و تحولات فضا در ناحیة پیرامونی شاهد شهر. اقتصاد فضا و توسعة روستایی، 7(25)، 67-86.
 
Castells, M. (1978). City, Class and Power. New York: St Martin’s Press.
Demir, F. (2007). The rise of rentier capitalism and the financialization of real sectors in developing countries. Review of Radical Political Economics, 39(3), 351-359.
Demirbas, D. & Demirbas, S. (2011). Role of the state in developing countries: public choice versus Schumpeterian approach. Business and Economics Research Journal, 2(1), 15-30.
Di Tella, R. & MacCulloch, R. (2007). Why doesn’t Capitalism flow to Poor Countries? Brookings Papers on Economic Activity, 1, 285-321.
Frank, A.G. (2004). The development of underdevelopment. Monthly Review, 17-30.
Hutton, W. & Lee, N. (2012). The City and the cities: ownership, finance and the geography of recovery. Cambridge Journal of Regions, Economy and Society, 5(3), 325-337.
Huyssen, A. (2007). Geographies of modernism in a globalizing world. In  P. Brooker & A. Thacker (Eds.), Geographies of Modernism: Literatures, Cultures, Spaces. London: Routledge.  (pp. 16-28).
Jahan, S. & Mahmud, A.S. (2015). What Is Capitalism? Finance & Development, 52(2), 44-45.
Jessop, B. (1982). The Capitalist State. New York: New York University Press.
Jagannath, T. (2018). Theories on public spaces: A case study of Trafalgar Square (Unpublished master Thesis in Geography). Faculty of Geography, University of Otago, Dunedin, New Zealand.
Khan, M. (2000). Rents, Rent-seeking and Economic Development: An Introduction. In M. Khan & J. Kwame Sundaram (Eds.), Rents, Rent-seeking and Economic Development: Theory and Evidence from Asia. Cambridge: Cambridge University Press.
Lefebvre, H. & Nicholson-Smith, D. (1991). The Production of Space. (Vol. 142). Blackwell: Oxford.
Mitchell, D. (2003). The Right to the City: Social Justice and the Fight for Public Space. New York: Guilford press.
Pollock, F. (1941). State capitalism: its possibilities and limitations. Zeitschrift für Sozialforschung, 9(2), 200-225.
Rohit S. (2015). David Harvey: City as space for change. History, 1-4. Retrieved  from https://www.academia.edu/20537046/David_Harvey_City_as_Space_for_Change.
Wiedmann, F., Salama, M. A. & Thierstein, A. (2012). Urban Evolution of the City of Doha: An Investigation into the Impact of Economic Transformations on Urban Structures. METU Journal of the Faculty of Architecture, 29(2), 35-61.