بررسی شکلی-تاریخی هستۀ اولیۀ کالبد معماری حرم مطهر رضوی با تکیه بر اسناد روایی و در تطابق با طرح‌مایه‌های معماری کاخ‌های ساسانی و صدر اسلام

نوع مقاله : مقالۀ پژوهشی

نویسندگان

1 کارشناس ارشد معماری اسلامی، دانشگاه بین‌المللی امام‌رضا (ع)، مشهد، ایران.

2 دانشجوی دکتری معماری، دانشگاه آزاد اسلامی واحد مشهد، ایران.

چکیده

بیان مسئله: مجموعۀ حرم مطهر رضوی یکی از مهم‌ترین بناهای موجود در ایران است که از دو منظر آیینی و کالبدی اهمیت بسیار زیادی دارد. با این حال هنوز مطالعۀ چندانی دربارۀ ساختار اولیۀ فضایی بنای نخستین و فرایند گسترش کالبدی آن صورت نگرفته است. از این رو مطالعه و بررسی ساختار اولیه و نخستین مراحل تشکیل‌دهندۀ مجموعۀ حرم به درک ساختار فعلی آن کمک زیادی خواهد کرد.
هدف پژوهش: در این پژوهش تلاش می‌شود تا ردپای بنای اولیه در وضعیت فعلی مجموعۀ حرم در اطراف بقعه مورد جست‌وجو قرار گیرد و سپس الگوی فضایی آن شناسایی شود.
روش پژوهش: این مقاله با رویکردی «تفسیری-تاریخی» ساختار اولیۀ فضایی حرم در اطراف بقعه را بررسی خواهد کرد. از این رو ابتدا این فرضیه طرح شد که «ساختار فضایی بنای اولیۀ مدفن حضرت رضا (ع)، که گسترده‌تر از بقعه‌ای ساده (تک‌بنا) بوده است، از الگوهای شکلی و فضایی دوران ساسانی پیروی کرده است». سپس این فرضیه با اتکا بر متون تاریخی مورد بررسی قرار گرفت و در ادامه از طریق بررسی‌های شکلی، ردپای بنای اصلی در اطراف بقعه جست‌وجو شد و الگوی پیداشده با تعدادی از کاخ‌های ساسانی و صدر اسلام مقایسه شد. در انتها این سه دسته از اطلاعات با یکدیگر تطبیق داده شده‌اند.
نتیجه‌گیری: اطلاعات به‌دست‌آمده نشان داد که محتمل است ساختار بنای اولیۀ حرم مطهر رضوی، که ریشه در کاخ «حُمَید بن قحطَبه» دارد، از ساختار معماری کاخ‌های ساسانی پیروی کرده باشد و نیز هندسۀ چلیپایی‌شکل (دارالسیاده) در کنار فضای ایوانی‌شکل (دارالحفاظ) مشابهت زیادی با الگوی فضایی کاخ‌های ساسانی دارد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

A morphological-historical study on the initial core of the Razavi Holy Shrine Complex (With a focus on narrative documents and in comparison with the architectural design of the Sassanid and Early Islamic Palaces)

نویسندگان [English]

  • Ali Abdollahi 1
  • Navid Jalaeian Ghane 2
  • Armin Moodi 1
  • Sajad Aeini 2
1 M.A. in Islamic Architecture, Imam Reza International University, Mashhad, Iran.
2 Ph.D. Candidate of Architecture, Islamic Azad University of Mashhad, Iran.
چکیده [English]

Problem statement: The Razavi Holy Shrine Complex is one of the most prominent buildings in Iran from both religious and structural perspectives. However, the initial spatial layout of its very first building and the process of its physical expansion has not been studied yet. Thus, investigations on its initial structure and the primary stages of its expansion will significantly contribute to a broad understanding of the existing structure.
Research objective: This study looks for the footprints of the initial building around the tomb, in the existing complex, intending to identify the spatial layout.
Research method: Through an “interpretive-historical” approach, this study investigates the initial spatial layout of the holy shrine around the tomb. To this end, a hypothesis has been made: the spatial layout of the initial mausoleum of Imam Reza (A.S.), which was more complex than a simple (single) grave, has followed the spatial and morphological layouts of the Sassanid architecture. This hypothesis is firstly considered according to historical texts; through morphological investigations, it then looks for the footprints of the initial building around the tomb. The discovered layout is finally compared to several Sassanid and Early Islamic palaces. Based on these three investigations, the findings are ultimately reconciled.
Conclusion: The results obtained from the investigations show that the structure of the initial building of the Razavi Holy Shrine Complex that is rooted in the Humayd Ibn Qahtaba’s Palace, has possibly followed the architectural design of the Sassanid Palaces; the cruciform geometry (Dar-Al-Siyadah) beside the porch-shaped space (Dar-Al-Huffaz) bears a great resemblance to the spatial layouts of the Sassanid Palaces.

کلیدواژه‌ها [English]

  • The Initial Structure of Razavi Holy Shrine
  • Humayd Ibn Qahtaba
  • Sassanid Architecture
  • Early Islamic Architecture
  • Razavi Holy Shrine
ابن ابی زینب، محمد بن ابراهیم. (۱۳۷۶). ترجمه و متن غیبت نعمانی (ترجمۀ محمدجواد غفارى). تهران: نشر صدوق.
‫ابن اثیر، عزالدین علی. (۱۳۵۱). تاریخ کامل (ج. 16، ترجمۀ ابوالقاسم حالت و محمدتقی اصفهانی). تهران: انتشارات علمی. ‬
‫ابن بابویه، محمد بن علی. (۱۳۶۲). عیون أخبار الرضا (ترجمۀ م‍ح‍م‍دت‍ق‍ی اص‍ف‍ه‍ان‍ی). تهران: کتابفروشی اسلامیه. ‬
‫ابن حوقل، محمد بن ‎حوقل. (۱۳۶۶). صورة الارض، سفرنامۀ ابن حوقل (ترجمۀ جعفر شعار). تهران: امیرکبیر. ‬
ابودلف خزرجی، مسعر بن مهلهل. (۱۳۵۴). ‫سفرنامۀ ابودلف در ایران، در سال ۳۴۱ هجری (ترجمۀ سیدابوالفضل مینورسکی). تهران: زوار. ‬
‫استرآبادی، میرزا مهدی. (۱۳۶۱). جهانگشای نادری. تهران: انجمن آثار ملی. ‬
‫اسفرازی، معین‌الدین محمد. (1339). روضات الجنات فی اوصاف مدینة هرات (ب‍ا ت‍ص‍ح‍ی‍ح‌ و ح‍واش‍ی‌ و ت‍ع‍ل‍ی‍ق‍ات‌ م‍ح‍م‍دک‍اظم‌ ام‍ام‌). تهران: دانشگاه تهران. ‬
اصطخری، ابراهیم بن محمد. (۱۳۶۸). المسالک و الممالک (به اهتمام ایرج افشار). تهران: علمی و فرهنگی.
‫اعتماد السلطنه، م‍ح‍م‍دح‍س‍ن بن ع‍ل‍ی. (۱۳۶۲). مطلع الشمس (ج. 2 و 3). تهران: انتشارات فرهنگسرا. ‬
‫اعتماد السلطنه، م‍ح‍م‍دح‍س‍ن بن ع‍ل‍ی. (۱۳۶۴). تاریخ منتظم ناصری. تهران: دنیای کتاب. ‬
‫افشار سیستانی، ایرج. (۱۳۷۸). شناخت استان خراسان: مجموعه‌ای از تاریخ، جغرافیا، آثار باستانی، جاذبه‌های جهانگردی، شهرستان‌ها. تهران: هیرمند. ‬
‫امام، محمدکاظم. (۱۳۴۸). مشهد طوس: یک فصل از تاریخ و جغرافیای تاریخی خراسان. تهران: کتابخانۀ ملی ملک. ‬
بختیاری شهری، محمود؛ مرتضایی، محمد و شعبانی صمغ‌آبادی، رضا. (۱۳۹۴). پژوهشی پیرامون جغرافیای تاریخی، فرهنگی ناحیۀ طوس در چهار قرن نخستین اسلامی (با اتکا به داده‌های باستانشناختی و متون تاریخی). پژوهشنامۀ خراسان بزرگ، 6(21)، 11-30.
برهان آزاد، ابراهیم. (۱۳۴۷). دارالسیاده. نامۀ آستان قدس، 38(1)، 124-137.
بغایری، عبدالرزاق. (1342 ه.ق.). سند شمارۀ 62258 (به سفارش میرزا علی‌اصغر خان مهندس). آرشیو مرکز اسناد آستان قدس رضوی.
پیرنیا، محمدکریم. (1390). س‍ب‍ک‌ش‍ن‍اس‍ی م‍ع‍م‍اری ای‍ران‍ی (تدوین غلامحسین معماریان). تهران: سروش دانش.
‫پیگولوسکایا، نینا ویکتوروونا. (۱۳۶۷). شهرهای ایران در روزگار پارتیان و ساسانیان (ترجمۀ رضا عنایت‌الله). تهران: علمی و فرهنگی. ‬
ترکمان، ‫اسکندربیک. (۱۳۵۰). عالم‌آرای عباسی (ج. 2). تهران: امیرکبیر. ‬
‫جهان‌پور، فاطمه. (۱۳۸۵). نگاهی دیگر به طوس. در شاهنامه‌پژوهی (زیر نظر راشد محصل). مشهد: دانشگاه فردوسی. ‬
حافظ ابرو، شهاب‌الدین. (۱۳۷۲). زبدة التواریخ (ج. 2). تهران: نشر نی.
‫حبیبی، مریم. (۱۳۸۷). شناسنامۀ سفال و چینی (فرم شماره 9). آستان قدس رضوی، معاونت امور موزه‌ها، آرشیو ادارۀ پژوهش و معرفی آثار. ‬
حقیقت‌بین، مهدی؛ انصاری، مجتبی و پورجعفر، محمدرضا. (1388). بررسی تاریخی خیابان (چهارباغ) شهر مشهد در عصر صفویه (۱۰۲۰ - ۱۰۱۶ ه.ق.). پژوهش‌های تاریخی، ۱(۴)، ۳۷-۵۴.
‫حموی، یاقوت بن عبدالله. (۱۹۷۹). معجم البلدان (ج. 4، ترجمۀ علینقی منزوی). بیروت: دار صادر. ‬
‫خراسانی، محمدهاشم. (۱۳۸۴). منتخب التواریخ. تهران: کتابفروشی اسلامیه. ‬
‫خلوصی‌راد، ذبیح‌الله. (۱۳۶۸). مختصری از سابقۀ تاریخی ناحیۀ طوس. مشکوة، 22(8)، 137-143. ‬
‫خواندمیر، غیاث‌الدین بن همام‌الدین. (۱۳۷۸). مکارم الاخلاق: شرح احوال و زندگانی امیر علیشیر نوایی. تهران: میراث مکتوب. ‬
‫دهقانی، محمد. (۱۳۹۴). شاهنامۀ ابومنصوری. تهران: نشر نی. ‬
زادسپرم. (۱۳۶۶). گزیده‌های زادسپرم (ترجمۀ راشد محصل). تهران: مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی.‬
‫زارعی، علی؛ هاشمی زرج‌آباد، حسن و مسعودی، ذبیح‌الله. (۱۳۹۵). نقش و جایگاه حرم مطهر رضوی در شکل‌گیری و تکامل حیات شهری مشهد الرضا. پژوهشنامۀ خراسان بزرگ، 7(23)، 105-115. ‬
‫زنگنه قاسم‌آبادی، ابراهیم. (۱۳۷۶). حرم مطهر رضوی و رویدادهای مهم آن. مشکوة، 16(56-57)، 165-187. ‬
‫سمرقندی، عبدالرزاق. (۱۳۵۳). مطلع السعدین و مجمع البحرین. تهران: طهوری. ‬
‫شوشتری، قاضی نورالله. (۱۳۵۷). مجالس المؤمنین. تهران: کتابفروشی اسلامیه. ‬
‫صدری‌کیا، سمیه و بمانیان، محمد. (۱۳۹۴). چگونگی پیدایش و تکامل ساختارهای معماری حرم مطهر رضوی از آفرینش کالبدی اولیه تا قرن پنجم ه.ق. . همایش ملی نقش خراسان در شکوفایی هنر اسلامی، مشهد، مؤسسۀ آموزش عالی فردوس. ‬
صدری‌کیا، سمیه. (۱۳۹۴). اصول توسعۀ کالبدی حرم مطهر رضوی با تأکید بر تحولات تاریخی قرن نهم ه.ق. . پژوهشنامۀ خراسان بزرگ، 5(18)، 47-60.
‫طهماسبی، احسان. (۱۳۹۲). بررسی تطبیقی معماری کاخ‌ها و خانه‌های اشرافی ساسانیان. پژوهش‌های باستان‌شناسی ایران، 4(3)، 153-168. ‬
‫عرفانیان سلیم، منا و اصغرزاده، آزاده. (۱۳۹۲). بازشناسی جایگاه بازار سرشور در ساختار کنونی شهر مشهد. هفت شهر، 4(43-44)، 17-29. ‬
‫فتال نیشابورى، محمد بن احمد. (۱۳۶۶). روضة الواعظین و ب‍ص‍ی‍رة ال‍م‍ت‍ع‍ظی‍ن (ترجمۀ محمود مهدوى دامغانى). تهران: نشر نى. ‬
‫ق‍صاب‍یان، م‍ح‍مدرضا. (۱۳۷۷). ت‍اری‍خ م‍ش‍ه‍د (از پ‍ی‍دای‍ش ت‍ا آغ‍از دورۀ اف‍ش‍اری‍ه). م‍ش‍ه‍د: ان‍ص‍ار. ‬
کفیلی، حشمت. (۱۳۹۷). آثار چوبی منبت‌کاری حرم امام رضا (ع). در میثم جلالی و محمدرضا نجفی (ویراستاران)، تزیینات معماری بارگاه حضرت رضا (ع) (صص. 318-277). مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی.
کوهستانی اندرزی، حسین و نیستانی، جواد. (۱۳۹۷). بازتاب ساختار سیاسی اجتماعی بر روند سکونت طوس کهن در اواخر دورۀ ساسانی و اوایل اسلام. پژوهشنامۀ تاریخ اجتماعی و اقتصادی، ۷(۲)، ۱-۲۳.
‫لباف خانیکی، رجبعلی. (۱۳۹۳). جایگاه سفال‌های آستان قدس رضوی در سفالگری ایران. مشهد: سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی.‬
‫مازندرانی، محمدصالح بن احمد. (۱۳۴۲). الکافی (ج. 7: الاصول و الروضة). تهران: المکتبة الاسلامیة للنشر و التوزیع. ‬
‫مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی. (۱۳۶۳). مرآة العقول فی شرح أخبار آل الرسول (ج. 6). تهران: دار الکتب الاسلامیة. ‬
مجلسى، محمدباقر بن محمدتقى. (۱۳۵۵). بحار الأنوار (ج. 48: زندگانى حضرت امام موسى کاظم) (ترجمۀ موسى خسروى). تهران: کتابفروشی اسلامیه.
‫مروی، محمدکاظم. (۱۳۶۴). عالم‌آرای نادری. تهران: زوار. ‬
مقدسی، محمد بن احمد. (۱۳۶۱). أحسن التقاسیم فی معرفة الأقالیم (ج. 2، ترجمۀ علی نقی منزوی). تهران: شرکت مؤلفان.
مقدسى، مطهر بن طاهر. (۱۳۷۴). آفرینش و تاریخ (ترجمۀ محمدرضا شفیعى کدکنى). تهران: آگه.
منجم یزدی، ملاجلال‌الدین محمد. (1366). تاریخ عباسی یا روزنامۀ ملاجلال: ش‍ام‍ل‌ وق‍ای‍ع‌ درب‍ار ش‍اه‌ ع‍ب‍اس‌ ص‍ف‍وی (به کوشش سیف‌الله وحیدنیا). تهران: وحید.
مولوی، عبدالحمید و شهرستانی، محمدعلی. (۱۳۴۴). نظری به حریم پاک امام (تاریخ بنای حرم مطهر). نامۀ آستان قدس، 20(1)، 103-120.
‫نجیب کازرکار، نسرین؛ علیزاده، کتایون و صارمی، حمیدرضا. (۱۳۹۳). سیر دگرگونی ویژگی‌های کالبدی معماری و شهرسازی بافت قدیم مشهد در دوران تیموری و صفوی. فقه و تاریخ تمدن ملل اسلامی، 39(10)، 87-114. ‬
‫هیلن‌برند، روبرت. (۱۳۸۷). معماری اسلامی : ش‍ک‍ل، ک‍ارک‍رد، م‍ع‍ن‍ی (ترجمۀ باقر آیت‌الله‌زاده شیرازی). تهران: روزنه. ‬
‫یعقوبی، احمد بن اسحاق. (۱۳۴۳). البلدان (ترجمۀ محمدابراهیم آیتی). تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب. ‬

Keimanesh, T. (2011). Pilgrimage, power and identity of the place strategie for future development of Mashhad as a sustainable religious city (Published master’s thesis). Delft University of Technology, Netherlands.
Saadat, B. (1976). The Holy Shrine of Imam Reza. Retrieved July 15, 2018, from www.archnet.org/