تمجیدهای ایرانیان از معماری فرنگ و رابطۀ آن با انتقادهای آنان از معماری ایران در اواخر دوران قاجار

نوع مقاله : مقالۀ پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار دانشکدۀ معماری، پردیس هنرهای زیبا، دانشگاه تهران، ایران.

2 کارشناس ارشد مطالعات معماری ایران، دانشکدۀ معماری،پردیس هنرهای زیبا، دانشگاه تهران، ایران.

چکیده

بیان مسئله: تغییر جهت معماری ایران در اوائل قرن حاضر می‌تواند مولود عوامل مختلفی باشد و یکی از آن‌ها مشاهدۀ مستقیم کشورهای توسعه‌یافته‌تر آن زمان بوده است. این مشاهدات از حیث معماری و شهرسازی نیز تأثیرگذار بوده‌ و بر ذهنیات معمارانه و شهری ایرانیان اثر گذاشته‌اند.
هدف: هدف این مقاله بازخوانی و دسته‌بندی داوری‌های تمجیدآمیز ایرانیان دربارۀ معماری و شهرهای اروپایی در سفرنامه‌های فرنگ اواخر دوران قاجار تا زمان کودتا و مقایسۀ آن با داوری‌های منفی‌ای است که ایرانیان، در همان دوران، دربارۀ معماری ایران داشته‌اند.
روش تحقیق: این تحقیق به روش تفسیری-تاریخی و در چارچوب نظریۀ مدرنیته‌های چندگانه انجام شده است. با بررسی ۲۱ سفرنامۀ دوران قاجار متأخر (تا ۱۳۳۹ ه.ق.)، داده‌های مربوط به سؤال تحقیق استخراج و سپس رابطۀ آن‌ها با داوری‌های انتقادی موجود دربارۀ معماری و شهرهای ایرانی در متون آن زمان بررسی شده است.
نتیجه‌گیری: اصلی‌ترین تمجیدهای ایرانیان دربارۀ معماری و شهرهای اروپایی مربوط به پاکیزگی شهرها و بناهای فرنگی، به‌قاعدگی (اجرا براساس نقشه‌های پیشینی و مستقیم و منظم بودن ساخته‌ها)، تکنولوژی، بلندی بناها، زیبایی پلکان‌ها، توجه به آثار عتیقه و تاریخی، و بالأخره توجه به فضاهای عمومی است. در ادامه، نشان داده شده است که فزونی تحسین از بعضی جنبه‌های معماری و شهری فرنگ (مثلاً بهداشت یا از روی نقشه بودن شهرها)، بیش از آنکه نشان‌گر ویژگی‌های معمارانه و شهری مقاصد آن‌ها باشد، نشان‌گر دغدغۀ آنان دربارۀ همان جنبه‌ها در داخل ایران است و در انتقادهای آنان از معماری و شهرهای ایران نیز حضور پررنگ داشته است. به عبارت دیگر، مدرنیتۀ ایرانی ــ که با مدرنیتۀ غربی متفاوت است ــ با توجه به مسائل و دغدغه‌های درونی و بومی‌اش، به برخی دستاوردهای مدرنیته در معماری و شهرسازی توجه بیشتری نشان داده است و بدین‌ترتیب با توجه به ملزومات و نیازهای بومی، تفسیری اینجایی و گزینشی از مدرنیزاسیون معمارانه و شهری ارائه داده است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Iranians’ Positive Criticism on European Architecture and Its Correlation with Their Negative Criticism on Iranian Architecture and Town Planning during the Late Qajar Era

نویسندگان [English]

  • Saeed Haghir 1
  • Kamyar Salavati 2
1 Associate Professor, Faculty of Architecture, University of Tehran, Iran.
2 M.A. in Iranian Architectural Studies, Faculty of Architecture, University of Tehran, Iran.
چکیده [English]

Problem statement: Several factors caused the fundamental changes of Iranian architecture during the early 20th century. One of these factors was the personal observations of the Iranian in Europe. These observations were effective from an urban and architectural point of view and they probably had effects on the architectural and urban mentalities of the Iranians.
Research objective: The main aim of this paper is to review and categorize the positive criticism of Iranians on the European towns and architecture in the late Qajar era until Reza Pahlavi’s coup, then to compare them with the negative criticism of Iranians on architecture and town planning in Iran in the same period.
Research Method: This paper applies a hermeneutic-historical method. It is formulated in the theoretical framework of the “Multiple Modernities” theory. In this research, 21 late Qajar travelogues have been reviewed and the data related to the research questions have been separated and categorized. Furthermore, they have been compared with the negative criticism of Iranians on pre-Modern Iranian architecture and town planning.
Conclusion: The main positive aspects of European towns and architecture in the eyes of Iranian travelers have been the hygiene of the towns and buildings, building in principle (building based on a plan, and the order and regularity of the built environment), technology, height, the beauty of the staircases, protection of historical heritage, and the abundance of public spaces. Later, it is depicted that the abundance of positive criticism of some certain aspects of European towns and architecture (sanity and order) is a symptom of the authors’ main concerns about the Iranian architecture and town planning, not just an objective evaluation of European towns and architecture. In other words, Iranian Modernity -which is a “different Modernity”- has paid more attention to some specific aspects and accomplishments of the architectural Modernity in Europe, based on its own local needs and concerns. Therefore, Iranian Modernity has presented a collective and local interpretation of architectural and urban modernization.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Occidentalism
  • Travelogue
  • Architecture and the Constitutional Revolution
اعتصام‌الملک، میرزا خانلرخان. (۱۳۵۱). سفرنامۀ اعتصام‌الملک. به‌کوشش منوچهر محمودی. تهران: [بی‌نا].
اعتـمادالسـلطنه، محمدحسـن‌خـان. (۲۵۳۶ [۱۳۵۶]). سـفرنامۀ اعتمادالسلطنه. به‌کوشش محمّد گلبن. تهران: سحر.
بانی‌مسعود، امیر. (۱۳۸۸). معماری معاصر ایران: در تکاپوی بین سنّت و مدرنیته. تهران: هنرمعماری قرن.
تازیکه لمسکی، ایمان؛ قبادیان، وحید و سلطان‌زاده، حسین. (۱۳۹۵). نمایش تبادلات معمـاری و شهرسازی ایران و غرب در سفـرنامه‌های ایرانیـان به فرنگ در دورۀ قاجار. فصلنامۀ مدیریت شـهری، (۴۴)، ۵۱۹-۵۳۵.
سالور، مسعود. (۱۳۷۴). عبدالصمد میرزا سالور عزالدوله و دو سفرنامۀ او به اروپا در سال‌های ۱۲۹۰ و ۱۳۰۰. تهران: نامک.
سالور، مسعود. (۱۳۷۶ الف). روزنامۀ خاطرات عین‌السلطنه (جلد اول). به‌کوشش مسعود سالور و ایرج افشار. تهران: اساطیر.
سالور، مسعود. (۱۳۷۶ ب). روزنامۀ خاطرات عین‌السلطنه (جلد هفتم). به‌کوشش مسعود سالور و ایرج افشار. تهران: اساطیر.
سرابی، حسین‌بن عبدالله. (۱۳۷۳). سفرنامۀ فرخ‌خان امین‌الدوله. به‌کوشش کریم اصفهانیان و قدرت‌الله روشنی. تهران: اساطیر.
سیاح محلاتی، حاج محمدعلی. (۲۵۳۶ [۱۳۵۶]). خاطرات حاج سیاح. به‌کوشش حمید سیاح؛ به‌تصحیح سیف‌الله گلکار. تهران: امیرکبیر.
سیاح محلاتی، حاج محمدعلی. (۱۳۹۰). سفرنامۀ حاج سیاح. به‌کوشش علی دهباشی. تهران: سخن.
صلواتی، کامیار. (۱۳۹۶). نقد معماری و شهرهای پیشامدرن ایرانی در خاطرات و نشریات دوران مشروطه. پایان‌نامۀ منتشرنشدۀ کارشناسی ارشد مطالعات معماری ایران. دانشگاه تهران، ایران.
ظهیرالدوله[، علی‌بن محمدناصر]. (۱۳۷۱). سفرنامۀ ظهیرالدوله همراه مظفرالدین‌شاه به فرنگستان. به‌کوشش محمداسماعیل رضوانی. تهران: انتشارات کتابخانۀ مستوفی.
عاملی، سیدسـعیدرضا و اخوان منیژه. (1391). بازنمایی عناصر هویت‌بخش شهری در سفرنامه‌ها (مطالعه مقایسه‏ای تهران و شهرستان‌های استان تهران). فصلنامه مطالعـات و تحقیقـات اجتماعـی در ایـران، 1(4)، 75-100.
مظفرالدین‌شاه قاجار. (۱۳۲۰ ه.ق.). دومین سفرنامۀ مبارکۀ اعلیحضرت قدرقدرت اقدس شهریاری (ارواحنا فداه) [سفرنامۀ سفر دوم مظفرالدین‌شاه به فرنگ]. طهران: مطبعۀ مبارکۀ شاهنشاهی.
مظفرالدین‌شاه قاجار. (۱۳۲۱ ه.ق.). سفرنامۀ مبارک شاهنشاهی [سفرنامۀ اوّل مظفرالدین‌شاه به فرنگ]. بمبئی: [بی‌نا].
میرزائـی، حسـین و پرویـن، امیـن. (۱۳۸۹). نمایـش دیگری: جایـگاه غـرب در سـفرنامه‌هـای دورۀ ظهـور مشـروطیت. فصـل‌نامۀ تحقیقات فرهنگی، 3(1)، ۷۷-۱۰۵.
ناصرالدین‌شاه قاجار. (۱۳۶۲). سفرنامۀ ناصرالدّین‌شاه به‌فرنگ [سفر اوّل]. با مقدمۀ عبدالله مستوفی. تهران: موسسۀ انتشارات مشعل با همکاری انتشارات غزل.
ناصرالدین‌شاه قاجار. (۱۳۶۹). روزنامۀ خاطرات ناصرالدین‌شاه در سفر سوم فرنگستان. به تحقیق و تصحیح فاطمه قاضیها و محمداسماعیل رضوانی. تهران: موسسۀ خدمات فرهنگی رسا.
ناصرالدین‌شاه قاجار. (۱۳۷۹). روزنامۀ خاطرات ناصرالدین‌شاه در سفر دوم فرنگستان (۱۲۹۵ ه.ق.). به‌کوشش فاطمه قاضیها. تهران: سازمان اسناد ملّی ایران، پژوهشکدۀ اسناد.
وحیدالملک [عبدالحسین شیبانی]. (1378). خاطرات مهاجرت: از دولت موقت کرمانشاه تا کمیته ملیون برلن. ب‍ه‌ ک‍وش‍ش‌ ای‍رج‌ اف‍ش‍ار و ک‍اوه‌ ب‍ی‍ات‌. ت‍ه‍ران‌: ن‍ش‍ر و پ‍ژوه‍ش‌ ش‍ی‍رازه.
وزیر وظایف، داودبن علینقی. (۱۳۷۹). سفرنامۀ وزیر وظایف. به‌کوشش علی قاضی‌عسگر. تهران: موسسۀ فرهنگی و هنری مشعر.
Eisenstadt, S. N. (2000). Multiple Modernities, Daedalus. 120(1), 1-29.
Eisenstadt S. N. (2001). The Civilizational Dimension of Modernity, International Sociology. 16(3), 320-340.
Vahdat, V. (2017). Occidentalist Perceptions of European Architecture in Nineteenth-Century Persian Travel Diaries: Travels in Farangi Space. London & New York: Routledge.