مفهوم و زمینه‌های مختلف نمودیابی ظرافت در معماری؛ مطالعه موردی: گنبد سلطانیه و مسجد شیخ لطف‌الله

نوع مقاله : مقالۀ پژوهشی

نویسندگان

1 دانشکده معماری و شهرسازی، دانشگاه هنر اسلامی تبریز، تبریز، ایران

2 دانشکده علوم تربیتی و روانشناسی، دانشگاه تبریز، تبریز،‌ ایران

چکیده

بیان مسأله: ظرافت ازجمله مفاهیم پردامنه و جهان‌شمول است که در هنر و معماری اهمیت فراوانی دارد؛ بااین‌حال به لحاظ نظری، ماهیت و جنبه‌های وجودی آن چندان مورد واکاوی قرارنگرفته است.
هدف: پژوهش حاضر با هدف بازشناسی جایگاه ظرافت و مطالعۀ نحوۀ کاربست آن در طراحی آثار معماری، به‌عنوان یک دستمایه هنری صورت پذیرفته است. در این راستا با بهره‌گیری از روش توصیفی - تحلیلی تلاش می‌کند ضمن بازشناسی مفهوم، به ردیابی و احصای انواع ظرافت به‌کاررفته در معماری ایرانی - اسلامی اقدام کند.
روش تحقیق: در گام نخست نظرات اندیشمندان دربارۀ چیستی ظرافت از دو منظر فلسفۀ هنر و طراحی مهندسی بررسی شده است. آنگاه به تدوین مدلی از ظرافت ادراکی با استفاده از مفهوم ماده (توده/ جرم)‌ و مطالعۀ ویژگی‌های کالبدی و ادراکی پرداخته و در گام بعد با کاوش در امکان‌های مختلف اطلاق صفت ظرافت به معماری در متون مختلف و تطبیق با مدل تهیه‌شده، انواع آن شناسایی و در دو نمونه گنبد سلطانیه و مسجد شیخ لطف‌الله مورد تحلیل قرار گرفته است.
نتیجه‌گیری: زمینه‌های مختلف نمودیابی ظرافت دست‌کم در سه سطح، قابل‌طبقه‌بندی است: در سطح کلان شامل ظرافت در شاکله هندسی بنا به معنی فرایند و نظام شکل‌گیری، آرایش فضایی،‌ چیدمان و نحوه استقرار عناصر است؛ در سطح نیمه‌کلان شامل ظرافت سازه؛ و ظرافت شکل عناصر و ارگان‌ها؛ و در سطح خرد، شامل ظرافت مصالح پوسته ازنظر رنگ، جنس و بافت؛ و ظرافت جزئیات ازنظر اتصالات و مرزها می‌شود. لذا با توجه به گستردگی و تنوع کاربرد، می‌توان گفت جایگاه کیفیت ظرافت در معماری فراتر از بیانِ وابسته به یک سبک خاص است. شیوۀ کار معماران ایرانی برای دستیابی به ظرافتِ کالبدی در انواع معرفی‌شده، می‌تواند الگوی مناسبی برای فرایندهای طراحی و ساخت در معماری امروز ایران باشد.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

The Concept and Aspects of Manifestation of Elegance in Architecture; Case Study: Soltaniyeh Dome and Sheikh Lotfollah Mosque

نویسندگان [English]

  • Massud Wahdattalab 1
  • Touraj Hashemi 2
  • Somayyeh Ghadimzadeh 1
1 Faculty of Architecture and Urbanism, Tabriz Islamic Art University, Tabriz, Iran
2 Faculty of Educational Sciences and Psychology, University of Tabriz, Tabriz, Iran
چکیده [English]

Problem statement: Elegance is a broad and universal concept with great importance in art and architecture. However, there is a lack of theoretical understanding about the nature and manifestations of elegance in architecture.
Research Objective: The aim of this study is to recognize the place and use of elegance in the design of architectural works as an artistic theme. Using a descriptive-analytical method, the authors tried to identify the concept and types of elegance and trace its uses in Iranian-Islamic architecture.
Research method: In the first step, scholars’ views on the elegance concept from two perspectives of philosophy of art and engineering design were investigated. Then a model of perceptual elegance was developed using the concept of matter (mass) and the physical and perceptual characteristics were studied. In the next step, by exploring different texts for the various possibilities of applying elegance to architecture and matching with the prepared model, its types were identified, and they were examined in the two cases of Soltaniyeh Dome and Sheikh Lotfollah Mosque.
Conclusion: The aspects of manifestation of elegance can be classified into at least three levels: at the macro level, the work may have elegance of geometry in the sense of formation process and system, spatial arrangement, placement, and orientation of elements; at the semi-macro level, we have elegance of structure and elegance of form of elements and organs; and at micro level, we may observe elegance of shell materials in terms of color, type and texture, and elegance of details in terms of connections and borders. Given the breadth and variety of its applications, the place of elegance in architecture goes beyond the expression of a particular style. The methods used by Iranian architects of the past to achieve physical elegance in its different varieties can offer inspirations for today’s Iranian architecture.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Iranian-Islamic architecture
  • aesthetics
  • elegance
  • perceived quality

مراجع

ابوالقاسمی، لطیف. (1383). هنجار شکل‌یابی معماری اسلامی ایران. در: معماری ایران، دوره اسلامی. چاپ سوم، تهران: سمت.
پاکباز، رویین. (1390). دایرة‌المعارف هنر (نقاشی، پیکره‌سازی، گرافیک). چاپ دهم. تهران: فرهنگ معاصر.
پاکزاد، جهانشاه. (1370). سادگی و پیچیدگی، دو قطب طراحی. صفه، 1(2)، 41-36.
پوپ، آرتور اپهام. (1373). معماری ایران، پیروزی شکل و رنگ. (ترجمۀ کرامت‌اله افسر). چاپ دوم. تهران: فرهنگسرا (یساولی).
پیکون، آنتوان. (1392). فرهنگ دیجیتال در معماری. (ترجمۀ مرتضی خیاط پور نجیب.) تهران: پرهام نقش.
ثبوتی، هوشنگ. (1380). معماری گنبد سلطانیه در گذرگاه هنر. تهران: پازینه.
حجازی، مهرداد. (1387). هندسه مقدس در طبیعت و معماری ایرانی، تاریخ علم، 6(2)، 44-17.
دهار، علی و علی‌پور، رضا. (1392). تحلیل هندسی معماری مسجد شیخ لطف‌الله اصفهان جهت تعیین ارتباط هندسی نمازخانه با جلوخان ورودی بنا، باغ نظر، 10(26)، 40-33.
دهخدا، علی‌اکبر. (1377). لغت‌نامه دهخدا. چاپ دوم. تهران: دانشگاه تهران.
دوباتن، آلن. (1388). معماری شادمانی. (ترجمه پروین آقایی). تهران: ملائک.
فلامکی، محمدمنصور. (1387). ریشه‌ها و گرایش‌های نظری معماری. تهران: نشر فضا.
فلامکی، محمدمنصور. (1391). اصل‌ها و خوانش معماری ایرانی. تهران: نشر فضا.
گروتر، یورگ کورت. (1383). زیبایی‌شناسی در معماری. (ترجمه جهانشاه پاکزاد و عبدالرضا همایون). چاپ دوم. تهران: انتشارات دانشگاه شهید بهشتی.
گنجنامه. (1389). فرهنگ آثار معماری اسلامی ایران، دفتر دوازدهم: امام‌زاده‌ها و مقابر. تهران: دانشگاه شهید بهشتی.
گنجنامه. (1394). فرهنگ آثار معماری اسلامی ایران، دفتر دوم: مساجد اصفهان. ویراست دوم. تهران: دانشگاه شهید بهشتی.
لنگ، جان. (1393). آفرینش نظریه معماری: نقش علوم رفتاری در طراحی محیط. (ترجمه علیرضا عینی‌فر). چاپ هفتم. تهران: دانشگاه تهران.
مایس، پی‌یر فون. (1391). نگاهی به مبانی معماری از فرم تا مکان. (ترجمه سیمون آیوازیان). تهران: دانشگاه تهران.
معماریان،‌ غلامحسین. (1367). نیارش سازه‌های طاقی در معماری اسلامی ایران. تهران: جهاد دانشگاهی دانشگاه علم و صنعت ایران.
ملاصالحی، حکمت‌الله. (1385). مقوله زیبایی‌شناسی ظرافت و برخی از صور آن در هنر دوره صفویه. گلستان هنر، 2(3)، 17-
وحدت‌طلب، مسعود و قدیم‌زاده، سمیه. (1397). بررسی ظرافت شکل در گنبدخانه‌های ایرانی (سده‌های نهم تا دوازدهم هجری)، هنرهای زیبا- معماری و شهرسازی، 23(3)،40-27.
نوایی، کامبیز و حاجی‌قاسمی، کامبیز. (1390). خشت و خیال: شرح معماری اسلامی ایران. تهران: دانشگاه شهید بهشتی؛ سروش.
Arnheim, R. (1971). Art and visual perception: A psychology of the creative eye. Berkeley: University of California Press.
Baumgarten, A.G. (1750). Aesthetica. Hildesheim, Germany: Olms.
Bergson, H. (1910). The Intensity of Psychic States. Chapter 1 in Time and Free Will: An Essay on the Immediate Data of Consciousness, Translated to English by F.L. Pogson, M.A.  London: George Allen and Unwin 1-74.
Bergson, H. (1917). Laughter: An Essay on the Meaning of the Comic. Translated to English by Cloudesley Brereton and Fred Rothwell. New York: Macmillan.
Berlyne, D.E. (1971). Aesthetics and Psychobiology. New York: Appleton-Century- Crofts.
Biederman, I. & Vessel, E. (2006). Perceptual pleasure and the brain. A novel theory explains why the brain craves information and seeks it through the senses. American Scientist, 94(3),247-253.
Bradshaw, R. (2008). Structural Elegance, in Structures 2008: Crossing Borders, Proceedings of ASCE Structures Congress. Canada: Vancouver, British Columbia.
Brambilla, M.G. (2012). Large Scale Building Techniques in Ilkhanid Iran. Center for Ancient Studies Symposium - Third Circular, Pennsylvania: University of Pennsylvania.
Burke, E. (1990). A Philosophical Enquiry into the Origin of OurIdeas of the Sublime and Beautiful. New York: Oxford University Press.
DeLanda, M. (2007). Material Elegance, Architectural Design, Elegance, 77(1),18-23.
Efatmaneshnik, M. & Ryan, M. (2018). On the Definitions of Sufficiency and Elegance in Systems Design, IEEE Systems Journal, Retrieved from http://dx.doi.org/10.1109/JSYST.2018.2875152
Frascari, M. (1984). The Tell-the-Tale Detail, in VIA 7: The Building of Architecture, University of Pennsylvania, 23-27.
Garcia, M. (2014). Histories, Theories and Futures of the Details of Architecture, in: Future Details of Architecture. Architectural Design, 84(4),14-25.
Gelernter, D. (1998). Machine Beauty: Elegance and the heart of technology. New York: Basic Books.
Goldblatt, D. (2007). Lightness and Fluidity: Remarks Concerning the Aesthetics of Elegance, Architectural Design, Elegance, 77(1),10-17.
Hogarth, W. (2010). The Analysis of Beauty. Edited with an Introduction by Charles Davis, FONTES 52. (Original work published in 1753). Retrieved from  http://archiv.ub.uni-heidelberg.de/artdok/volltexte/2010/1217.
Kaplan, D. (2011). Safavid Surfaces and Parametricism. Retrieved from www.archinect.com.
Madni, A.M. (2012). Elegant Systems Design: Creative Fusion of Simplicity and Power. Systems Engineering, 15(3), 347-354.
Palumbo, L. & Bertamini, M. (2016). The Curvature Effect: A Comparison between Preference Tasks. Empirical Studies of the Arts, 34(1), 35–52.
Post, R. A. G.; Blijlevens, J. & Hekkert, P. (2016). To preserve unity while almost allowing for chaos: Testing the aesthetic principle of unity-in-variety in product design. Acta Psychologica, 163,142-152.
Rahim, A. & Jamelle, H. (2007). Elegance in the Age of Digital Technique, Architectural Design, Elegance, 77(1), 6-9.
Schiller, F. (1992). On Grace and Dignity. (G. Gregory & S. Institute, Trans.), 337-395.
Schumacher, P. (2007). Arguing for Elegance, Architectural Design, Elegance, 77(1),28-37.
Schumacher, P. (2008). Engineering Elegance. In Hanif Kara (ed.), Design Engineering AKT, Barcelona: Actar. Retrieved from  https://www.patrikschumacher.com/Texts/Engineering Elegance.html. Center for Ancient Studies Symposium -Third Circular, Pennsylvania: University of Pennsylvania.
Silvia P.J. & Barona C.M. (2009). Do people prefer curved objects? Angularity, expertise, and aesthetic preference. Empirical Studies of the Arts 27(1), 25-42.
Spencer, H. (1891). Essays: Scientific, Political, and Speculative Vol. II (3 Vols.). Library Edition, London: Williams and Norgate.
The Encyclopaedia Britannica. (1823). A Dictionary of Arts, Sciences, and Miscellaneous Literature, Vol. 2, the University of Wisconsin – Madison.
The New Shorter Oxford English Dictionary. (1993). vol.1 (A-M), New York: Oxford University Press.

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار