مقایسۀ تطبیقی تناسبات ایوان در مساجد دورۀ صفویۀ اصفهان

نوع مقاله : مقالۀ پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه معماری، دانشکدۀ فنی و مهندسی، دانشگاه قم، قم، ایران.

2 دانشجوی دکتری معماری، واحد اهواز، دانشگاه ۀآزاد اسلامی، اهواز، ایران.

چکیده

چکیده
بیان مسئله: با توجه به اهمیت ایوان به‌عنوان عنصری اصلی در معماری مساجد، مسئلة مورد توجه این پژوهش تناسبات به‌کاررفته در ایوان‌های این بناها به‌عنوان ابزاری در جهت خلق اثر مطلوب و ماندگار معماری است. این پژوهش، به مقایسة تطبیقی تناسبات هندسی ایوان‌ها در هفت مسجد به‌عنوان نمونة هدفمند پرداخته است. مساجد دورة صفویة اصفهان از آن جهت‌ مورد توجه‌ قرار گرفت‌ که‌ معماری‌ ایرانی‌-اسلامی‌ در این‌ دوره به‌ اوج‌ خود می‌رسد و اصفهان، پایتخت‌ این‌ جلوه‌گری‌ها است‌. مساجد دورة صفویة‌ اصفهان از منظر تاریخ‌ و حاکمیت‌، به‌ سه‌ دوره تقسیم‌ شده‌اند. از هر دوره، مساجد انتخابی براساس پراکندگی‌ زمانی‌که بیش‌ترین تنوع هندسی در ایوان را دارا هستند‌ انتخاب و تحلیل‌ شدند.
هدف پژوهش: با توجه به اهمیت مساجد در دورة صفوی به نظر می‌رسد در طراحی و ساخت ایوان این مساجد از تناسبات مشخصی استفاده شده است که پژوهش حاضر در پی کشف تناسبات ایوان‌های مساجد منتخب برآمده است.
روش پژوهش: روش تحقیق‌، استقرایی‌ بوده که‌ با توجه ‌به‌ غیرتصادفی‌بودن نمونه‌های‌ مورد بررسی‌، به‌‌شیوة شبه‌تجربی‌ ابعاد و اندازه‌های‌ ایوان‌های مساجد برمبنای‌ رعایت‌ تناسبات تحلیل‌ و بررسی‌ شده‌اند. داده‌های مورد استفاده در این‌ پژوهش‌ با بررسی‌ اسناد و مدارک کتابخانه‌ای‌، تحلیل‌ نقشه‌ها و بررسی میدانی‌ گردآوری شده است‌.
نتیجه‌گیری: از بین نمونه‌های مورد مقایسة تطبیقی، به‌عنوان نمونه‌های هدفمند عصر صفوی در اصفهان، تناسبات غالباً یکسانی میان ایوان‌های هر دوره مشاهده می‌شود و در نمای تمام نمونه‌ها از تناسبات ایرانی مشتق از شش‌ضلعی منتظم برگرفته شده است. این تناسبات در دورة اول به18/ 1 : 1 و 3/ 1 :1، در دورة دوم به 18/ 1 : 1 و در دورة سوم به 7/ 1: 1 و 14 / 1: 1 نزدیکی بیش‌تری دارد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Comparative Comparison of Iwan Proportions in Safavid Mosques of Isfahan

نویسندگان [English]

  • Hamed Hayaty 1
  • Amir Masood Noori 2
1 Assistant Professor, Architecture Department, Qom University, Qom, Iran.
2 Ph.D. Student Architecture, Ahvaz Branch, Islamic Azad University, Ahvaz, Iran.
چکیده [English]

Abstract
Problem statement: Given the importance of the Iwan as a main element in the architecture of mosques, this research is an attempt to investigate the proportions used in the Iwans of these buildings as a tool to create a desirable and lasting architectural effect. This research compared the geometrical proportions of Iwans in seven mosques as targeted samples. The mosques of the Safavid period of Isfahan were chosen because the Iranian-Islamic architecture reached its peak in this period and Isfahan was the capital of these manifestations. The Safavid period in Isfahan is divided into three periods from the history and governance point of view. From each period, mosques were selected and analyzed based on the distribution of the time when they had the most geometric diversity in the Iwan.
Research objective: Given the importance of mosques in the Safavid period, it seems that specific proportions were used in the design and construction of the Iwans of these mosques, and the present research was aimed at discovering the proportions of the Iwans of selected mosques.
Research method: The research method is inductive. The investigated samples were selected non-randomly, and the dimensions and sizes of mosque Iwans were analyzed and checked by examining the proportions in a quasi-experimental way. The data used in this research has been collected by reviewing library documents, map analysis and field survey.
Conclusion: Among the examples compared, as targeted samples of the Safavid era in Isfahan, the same proportions can be observed between the Iwans of each period, and in the view of all the examples, Iranian proportions are derived from regular hexagons. These ratios are closer to 1:1. 18 and 1:1. 3 in the first period, 1:1. 18 in the second period, and 1:1. 7 and 1:1. 14 in the third period.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Geometric proportions
  • Regular hexagon
  • Iwan geometry
  • Mosque Iwan
  • Safavid mosques
آیت‌اللهی، حبیب‌الله. (1390). مبانی هنرهای تجسمی. تهران: نشر سمت.
امیرخانی، آرین؛ بقایی، پرهام و بمانیان، محمدرضا. (1388). بررسی دگرگونی تناسبات حاکم بر تیمچه‌های ایران در دورة قاجار. هنرهای زیبا، (37)، 39-48.
انصاری، مجتبی؛ اخوت، هانیه و تقوایی، علی‌اکبر. (1390). تحقیقی پیرامون سیر تاریخی سیستم‌های تنظیم تناسبات در معماری با تأکید بر ملاحظات کاربردی و زیبایی‌شناسی. ماه هنر، (151)، 46-57.
ابوالوفای بوزجانی، محمد بن محمد. (1384). هندسة ایرانی، کاربرد هندسه در عمل. تهران: انتشارات سروش.
جوادی ‌نوده، مهسا؛ شاهچراغی، آزاده و عندلیب، علیرضا. (1401). بررسی تناسبات طلایی و اصول هندسی برگرفته از طبیعت در اجزای کالبدی خانه‌های تاریخی (مطالعة موردی: خانه‌های قاجاری اردبیل). باغ نظر، 19(110)، 35-48.
خوشروی، مهران و عسگری‌زاد، رضا. (1398). تحلیل هندسی پلان مسجد جامع اصفهان با تأکید بر سیر تحول کالبدی آن در دوره‌های مختلف. شباک، 5 (4)، 53-60.
دی.کی.چینگ، فرانسیس. (1378). معماری: فرم، فضا و نظم (ترجمة زهره قراگوزلو). تهران: دانشگاه تهران.
رحمانی، مهدی؛ کاظم‌زاده رائف، محمدعلی و میردریکوندی، صبا. (1400). سیر تحول ایوان در معماری ایران باستان از دوران ماد تا عهد ساسانی. شباک، 7 (4)، 241-254.
رضایی‌نیا، عباسعلی. (1396). صورت ایوان در معماری ایرانی، از آغاز تا سده‌های نخستین اسلامی. مطالعات معماری ایران، 6 (11)، 125-144
رضایی‌نیا، عباس و لاله، هایده. (1393). بررسی و تحلیل انتقادی فرضیه‌های خاستگاه ایوان. مطالعات باستان‌شناسی، 6 (2)، 59-71.
سجادی نائینی، مهدی. (1387). تاریخ اصفهان. اصفهان: سازمان تفریحی فرهنگی شهرداری اصفهان.
شیرین‌جانی، سمیه؛ صمدی‌فرد، زهرا و شریفیان، سید علی. (1394). بازشناسی مفهوم و عملکرد ایوان در معماری ایرانی با تأکید بر تأثیرگذاری در ساختار معماری. کنفرانس بین المللی پژوهش در علوم و تکنولوژی، تهران، ایران.
صفری، نعیمه و پورنادری، حسین. (1394). حضور ایوان در معماری و چهار ایوانی‌شدن بناها در دورة سلجوقی. کنفرانس بین‌المللی معماری، شهرسازی، هنر و محیط‌زیست؛ افق‌های آینده، نگاه به گذشته، تهران، ایران.
ضیایی‌نیا، محمدحسین و هاشمی زرج‌آبادی، حسن. (1395). تناسب طلایی و سیستم تناسبات ایرانی-اسلامی در مسجد جامع قائن. فصلنامة علمی مرمت و معماری ایران، 6 (11) 89-100.
عباس‌زاده، مظفر؛ قیسی، عاطفه و رضاپور، سودا. (1396). بررسی عوامل مؤثر بر شکل‌گیری سبک معماری مساجد دورة قاجار شهر ارومیه (مطالعة موردی: مسجد علی شهید، عبدالمحمد و غره آقاج). شباک، 3 (3)، 57-67.
عطاریان، کوروش؛ مؤمنی، کوروش و مسعودی، زهره. (1393). بررسی تناسبات حیاط مساجد دورة صفویة اصفهان. دو فصلنامة علمی-پژوهشی مطالعات تطبیقی هنر، 5 (10)، 67-81.
کورت گروتر، یورگ. (1375). زیبایی‌شناسی در معماری (ترجمة جهانشاه پاکزاد). تهران: دانشگاه شهید بهشتی.
کیایی، مریم؛ پیوسته‌گر، یعقوب و حیدری، علی‌اکبر. (1396). جایگاه پایه‌ای ایوان در ارتقای راندمان عملکردی در مساجد. فصلنامة پژوهش‌های معماری اسلامی، 5 (14)، 68-83.
مستغنی، علیرضا. (1374). کنکاشی بر نحوة شکل‌گیری تناسبات در خانه‌های ایرانی. مجموعه مقالات تاریخ معماری و شهرسازی ایران. ارگ بم-کرمان، ایران.
نسترن‌پور، نازنین و طبسی، محسن. (1401). ریخت‌شناسی هندسی صحن مساجد اسلامی ایران (نمونة تطبیقی: 9 مسجد از دورة تیموری، صفوی و قاجار). پژوهش‌های معماری نوین، 2 (2)، 7-21.
نجفقلی‌ پورکلانتری، نسیم؛ اعتصام، ایرج و حبیب، فرح. (1396). بررسی هندسه و تناسبات طلایی در معماری ایران (نمونة مطالعاتی: خانه‌های سنتی شهر تبریز). مدیریت شهری، 16 (46)، 477-491.