مؤلفه‌های خردگرایی در نگاره‌های شاهنامه؛ موردپژوهی نگارۀ دیدار تهمینه و رستم

نوع مقاله : مقالۀ پژوهشی

نویسندگان

1 کارشناس ارشد هنرهای اسلامی گرایش نگارگری، دانشگاه هنر اسلامی تبریز، تبریز، ایران.

2 دکتری زبان و ادبیات فارسی، استادیار دانشگاه هنر اسلامی تبریز، ایران.

چکیده

بیانمسئله: مضمون خرد از بن‌مایه‌های اصلی اندیشۀ فردوسی در شاهنامه است. او در اندیشۀ خردستای خود علاوه بر گرایش‌های فردی و اجتماعی به آموزه‌های مزدایی و فرهنگ اسلامی نیز توجه داشته و خرد را در ابعاد مختلف آن، چه در معنی خرد عمومی و ناب بشری، در دو نوع فطری و اکتسابی، و چه در معنای خرد حکمی، ستوده است. داستان‌های شاهنامه از سویی، همچون بستری مناسب برای اشاعۀ این مضمون بوده و از سویی دیگر، در ادوار مختلف به‌عنوان یکی از مهمترین منابع انگیزشی برای شکل‌گیری نگاره‌ها مورد توجه نگارگران قرار گرفته‌اند. از جملۀ این حکایات ماجرای دیدار تهمینه و رستم است که در مکاتب مختلف نگارگری با همین عنوان، مصور گشته است. در این میان مسئلۀ اصلی در این مقاله چگونگی ترجمان بصری این مضمون کلیدی در نگارۀ دیدار تهمینه و رستم است.
هدف: در این پژوهش، مطالعۀ مضمون خرد، بیان انواع آن در اندیشۀ فردوسی و چگونگی تدابیر تجسمی نگارگر در بازنمود تصویری این مضمون در نگارۀ «دیدار تهمینه و رستم» است.
روش تحقیق: در مقالۀ حاضر، با روش مطالعۀ موردی، ابتدا توصیف نگارۀ دیدار تهمینه و رستم از بعد صوری و سپس تحلیل مفاهیم مستتر در ورای عناصر با محوریت مضمون خرد صورت گرفته است. در این راستا اطلاعات از دو طریق اسناد مکتوب و مشاهده گردآوری شده‌اند.
نتیجهگیری: تأمل در مفاهیم مستتر در عناصر بصری نگارۀ دیدار تهمینه و رستم نشان از آن دارد که نگارگر به تأثیر از فردوسی با مضمون خرد آشنا بوده و به بیان و ترجمان بصری آن در روند طرح‌ریزی و مصورسازی نگاره اهتمام ورزیده است. از همین‌رو، نگاره در دو بعد صورت و محتوا متضمن بازنمایی مضمون خرد است که مواردی همچون موقعیت مکانی شخصیت‌های اصلی، نقوش و آرایه‌های تزئینی، رنگ‌پردازی و حضور ضمنی عدد سه تحقق این امر را فراهم نموده‌اند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Components of Rationalism in Miniatures of Shahnameh; A Case Study of the Miniature of Tahmina Comes into Rustam’s Chamber

نویسندگان [English]

  • Roya Rezapour Moghadam 1
  • Hamide Hormati 2
1 M.A. in Islamic Arts and Miniature, Lecturer of Faculty of Islamic Industrial Arts, Tabriz University of Islamic Art, Tabriz, Iran.
2 Ph.D in Persian Language and Literature, Assistant Professor of Tabriz University of Islamic Art, Tabriz, Iran.
چکیده [English]

Problem statement: Reason is one of the key themes of Ferdowsi’s thought in “Shahnameh”. In his reason praising thought in addition to his individual and social tendencies he has also paid attention to the doctrines of Mazdaism and Islamic culture and praised reason in view of its various aspects whether in general rational sense or in the sense of reason as the source of wisdom. The stories of Shahnameh have been a suitable context for promotion of this theme, on the one hand, and on the other hand, in different eras they have served as one of the most important sources of motivation for formation of miniatures by the painters. One of these stories is that of “Tahmina Comes into Rustam’s Chamber” which has been portrayed under this same title in different painting schools. The central problem of the current essay is the depiction of the visual rendition of this key themes in this work.
Research objective: In this essay, we intend to study the theme of reason and express its types in the thought of Ferdowsi and how the miniaturist adopts certain visual measures to provide a pictorial expression of this theme in the miniature of “Tahmina Comes into Rustam’s Chamber ”.
Research methodology: In the present essay, we have used the method of case study in order to first describe the miniature of “Tahmina Comes into Rustam’s Chamber” from formal point of view and then provide an analysis of the concepts hidden behind the visible elements centered around the theme of reason; to this end, the data have been gathered using two from written documents and through observation.
Conclusion: Reflection on the concepts hidden in the visual elements of the miniature of “Tahmina Comes into Rustam’s Chamber” shows that the miniaturist of this work has been familiar with the theme of reason under the influence of Ferdowsi and his efforts towards the expression and visual rendition of it in the process of designing and visualization of the miniature have all been informed by this very theme; thus, this miniature includes the reflection of reason in both form and content dimensions. Moreover, such issues as the spatial situation of the main characters, images and ornaments, color scheme and quantitative presence of number three have made the realization of this possible.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Reason
  • Shahnameh
  • Components of Rationalism
  • Iranian Miniature
  • Tahmina and Rustam
آژند، یعقوب. (1387). مکتب نگارگری شیراز. تهران: فرهنگستان هنر.
تمیمی آمدی، عبدالوحید (گردآورنده). (1380). غررالحکم و دررالکلم (ترجمۀ هاشم رسولی محلاتی، ج. 2). تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
آیت‌اللهی، حبیب. (1388). مبانی نظری هنرهای تجسمی. تهران: سمت.
اندرز اوشنر دانا. (1373). ترجمۀ ابراهیم میرزای ناظر، تهران: هیرمند.
اسلامی ندوشن، محمدعلی. (1363). زندگی و مرگ پهلوانان در شاهنامه. تهران: ابن‌سینا.
اسلامی ندوشن، محمدعلی. (1370). سرو سایه‌فکن. تهران: انجمن خوشنویسان ایران.
اسلامی ندوشن، محمدعلی. (1381). چهار سخنگوی وجدان ایرانی. تهران: قطره.
بهار، مهرداد. (1387). پژوهشی در اساطیر ایران. تهران: آگه.
گات‌ها. (1384). به کوشش ابراهیم پورداوود، تهران: اساطیر.
پیرنیا، محمدکریم. (1392). سبک‌شناسی معماری ایران. تهران: سروش دانش.
تفضلی، احمد. (1385). مینوی خرد (ترجمۀ ژاله آموزگار). تهران: توس.
خاتمی، احمد. (1387). بررسی آداب پیوند زناشویی و امور خانواده در شاهنامۀ فردوسی. خانواده‌پژوهی، 4(15)، 303-320.
حریری، ناصر. (1375). فردوسی، زن و تراژدی. بابل: کتابسرای بابل.
رستگار فسایی، منصور. (1378). حماسۀ رستم و سهراب. تهران: جامی.
رضایی، مهدی، و سیدهاشم خاتمی. (1395). مقایسۀ خرد در شاهنامه با متون ایرانی پیش از اسلام براساس زبانشناسی متن. ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی، 12(43)، 115-151.
رضایی دشت‌ارژنه، محمود. (1392). شکوه خرد در شاهنامۀ فردوسی. تهران: علمی و فرهنگی.
ریاحی، محمدامین. (1375). فردوسی. تهران: طرح نو.
رویانی، وحید. (1394). بررسی تطبیقی شخصیتهای تهمینه و آرتمیس. ادبیات تطبیقی(فرهنگستان زبان و ادب فارسی)، 11، 117- 140.
صفا، ذبیح‌الله. (1362). حماسه‌سرایی در ایران. تهران: فردوسی.
ضابطی جهرمی، احمد. (1387). سینما و ساختار تصاویر شعری در شاهنامه. تهران: کتاب فرا.
فردوسی، ابوالقاسم. (1387). شاهنامه (ج. 1 و 2). (بر پایۀ چاپ مسکو)، تهران: هرمس.
فریه، ر. دبلیو. (1374). دربارۀ هنرهای ایران (ترجمۀ پرویز مرزبان)، تهران: فرزان روز.
قاسمی، ریحانه. (1389). رنگ و فرمانروای فرهنگ.  قم: دارالعلم.
کربن، هانری. (1390). واقع‌انگاری رنگ‌ها و علم میزان (ترجمۀ انشاءالله رحمتی). تهران: سوفیا.
کلینی، محمد بن یعقوب. (1372. اصول کافی (ترجمۀ محمدباقر کمره‌ای، ج. 1). تهران: اسوه.
کنبی، شیلا. (1378). نقاشی ایرانی (ترجمۀ مهدی حسینی)، تهران: دانشگاه هنر.
کوپر، جی. سی. (1386). فرهنگ مصور نمادهای سنتی (ترجمۀ ملیحه کرباسیان). تهران: نو.
کوورکیان، آنه ماری و سیکر، جین. (1377). باغ‌های خیال، هفت قرن مینیاتور ایران (ترجمۀ پرویز مرزبان). تهران: فرزان روز.
گال، مردیت؛ بورگ، وایتر و گال، جویس. (1390)‌. روش‌های تحقیق کمی و کیفی در علوم تربیتی و روان‌شناسی (ترجمۀ گروه مترجمان، ج. 2). تهران: سمت و دانشگاه شهید بهشتی.
گورین، ویلفرد؛ مورگان، لی و ویلینگلهم، جان. (1385). مبانی نقد ادبی (ترجمۀ فرزانه طاهری). تهران: نیلوفر.
مانزو، ژان پل. (1380). هنر در آسیای مرکزی (ترجمۀ محمد موسوی هاشمی گلپایگانی). مشهد: به‌نشر.
محمدی ری‌شهری، محمد. (1378). خردگرایی در قرآن و حدیث (ترجمۀ مهدی مهریزی). قم: دارالحدیث.
مختاریان، بهار. (1386). تهمینه (تهمیمه) کیست؟ پژوهشی در اسطوره‌شناسی تطبیقی. نامۀ فرهنگستان، (3)، 150-179.
موسوی، کاظم، و اشرف خسروی. (1389). پیوند خرد و اسطوره در شاهنامه. تهران: علمی و فرهنگی.
نجیب‌اوغلو، گل‌رو. (1379). هندسه و تزیین در معماری اسلامی: طومار توپقاپی (ترجمۀ مهرداد قیومی بیدهندی). تهران: روزنه.
نصر اصفهانی، زهرا. (1379). شخصیت و جایگاه زن در منظومه‌های غنایی تعلیمی و عرفانی. رسالۀ دکتری زبان و ادبیات فارسی، تهران: دانشگاه تربیت مدرس.
وجدانی، فریده. (1391). نقد خرد در شاهنامه. فصلنامۀ پژوهش زبان و ادبیات فارسی، (24)، 53-41.
ویلبر، دونالد و گلمبگ، لیزا. (1374). معماری تیموری در ایران و توران (ترجمۀ کرامت‌الله افسر و محمدیوسف کیانی). تهران: سازمان میراث فرهنگی.
یاحقی، محمدجعفر. (1386). فرهنگ اساطیر و داستان‌واره‌ها در ادبیات فارسی. تهران: فرهنگ معاصر.
Hillenbrand, R. (2000). Persian Painting: from the Mongols to the Qajars. London: I. B.Tauris.
Harvard Art Museums. (2016). “Tahmina Comes into Rustam’s Chamber, illustrated folio from a manuscript of the Shahnama of Firdawsi”, Ritrived fhttp://www.harvardartmuseums.org/collections/object/303529?position