عبدی دانشپور, زهره, تارانتاش, مسعود. (1395). تحلیل اثرات گسترش برنامه‌ریزی‌نشدة کلان‌شهرها بر محیط طبیعی پیرامون : رویکردی ویژه به منطقة کلانشهری تهران. ماهنامه علمی پژوهشی باغ نظر, 13(43), 37-60.
زهره عبدی دانشپور; مسعود تارانتاش. "تحلیل اثرات گسترش برنامه‌ریزی‌نشدة کلان‌شهرها بر محیط طبیعی پیرامون : رویکردی ویژه به منطقة کلانشهری تهران". ماهنامه علمی پژوهشی باغ نظر, 13, 43, 1395, 37-60.
عبدی دانشپور, زهره, تارانتاش, مسعود. (1395). 'تحلیل اثرات گسترش برنامه‌ریزی‌نشدة کلان‌شهرها بر محیط طبیعی پیرامون : رویکردی ویژه به منطقة کلانشهری تهران', ماهنامه علمی پژوهشی باغ نظر, 13(43), pp. 37-60.
عبدی دانشپور, زهره, تارانتاش, مسعود. تحلیل اثرات گسترش برنامه‌ریزی‌نشدة کلان‌شهرها بر محیط طبیعی پیرامون : رویکردی ویژه به منطقة کلانشهری تهران. ماهنامه علمی پژوهشی باغ نظر, 1395; 13(43): 37-60.
تحلیل اثرات گسترش برنامه‌ریزی‌نشدة کلان‌شهرها بر محیط طبیعی پیرامون : رویکردی ویژه به منطقة کلانشهری تهران
طرح مسئله: شهرهای بزرگ یا کلان‌شهرها در جوامع بیشتر و کمتر توسعه‌یافته، به منظور بهره‌مندی از صرفه‌های ناشی از مقیاس تشکیل شده و در پی آن، با ایجاد پیوندهای فضایی- کارکردی با حوزه‌های پیرامون، منطقه‌های کلانشهری شکل می‌گیرند. این در حالی است که افزایش تمرکز و تشدید فعالیت‌ها (مسکونی و غیرمسکونی) در این منطقه‌های کلانشهری، همواره رابطة مستقیمی با افزایش صرفه‌های ناشی از مقیاس ندارد و آستانه‌های جمعیتی و اکولوژیکی، ظرفیت تمرکز و میزان گسترش آنها را تعیین می‌کنند. گذر برنامه‌ریزی‌نشده از این آستانه‌ها در بسیاری از منطقه‌های کلانشهری، منشأ شکل‌گیری و انباشت مشکلهای فضایی بسیار، به ویژه در عرصة محیط طبیعی شده است. در بسیاری از تجربه‌های جهانی به ویژه در جوامع کمتر توسعه‌یافته‌ای که دارای سیستم و سازوکار برنامه‌ریزی و مدیریت شهری کارآمد نیستند، گسترش کلان‌شهرها به سوی محیط‌های پیرامون، برنامه‌ریزی نشده است و اثرات آن بر محیط طبیعی، نه از پیش تدبیر شده است و نه اندیشیدن و تدبیر شیوه‌ها و راه‌های رویارویی با چنین مشکل‌هایی، در نظر گرفته شده است. چنین اغماض مهمی، به تولید و بازتولید مشکلهای گسترده و پابرجایی چون اغتشاش فضایی (با توجه به تمام ابعاد اقتصادی، اجتماعی، سازمانی و کالبدی) و تشدید یا بازتولید مشکلهای از پیش موجود، و موجب اتلاف منابع حیاتی جوامع و نیز اتلاف سرمایه‌هایی چون سرمایه‌های اقتصادی، اجتماعی، کالبدی و محیطی یا طبیعی شده است و می‌شود. هدف: هدف این مقاله پرداختن به بحث عدم برنامه‌ریزی برای فضاهای شکل‌گرفته در اثر گسترش کلان‌شهرها در منطقه‌های کلانشهری و در فضای تحلیل مورد نظر این مقاله، یعنی منطقة کلانشهری تهران، و نیز اندیشیدن در مورد پیامدهای چنین گسترشی در فرایندهای برنامه‌ریزی و سیاست‌گذاری کلان‌شهرها و منطقه‌های کلانشهری است؛ با این مقصود که بتوان با تولید و بازتولید مشکلهای گسترده و پابرجا در این زمینه رویارویی کرد. بر پایة تحلیل اثرات گسترش برنامه‌ریزی‌نشدة منطقة کلانشهری تهران بر محیط طبیعی پیرامون آن است که می‌توان به تولید پیشنهادهایی (در سطوح راهبردی و عملیاتی یا تاکتیکی) با ماهیت دوگانة محتوایی و روندکاری به منظور سیاست‌گذاری و استقرار رهیافت و سازوکاری تدبیرشده برای برنامه-ریزی و مدیریت چنین منطقه‌هایی پرداخت. روش تحقیق : به منظور شناسایی و تحلیل تغییرات ناخواسته و منفی ایجاد شده در محیط طبیعی، ناشی از گسترش برنامه‌ریزی‌نشده در منطقة کلانشهری تهران، با رویکردی توصیفی- تحلیلی، در این مقاله روش کاری متشکل از فرایندی سه مرحله‌ای اختیار شده است. در مرحلة نخست پایه‌های نظری مرتبط با موضوع بازبینی و تجربه‌های جهانی جوامع بیشتر و کمتر توسعه‌یافته مورد مقایسه قرار می‌گیرند. در مرحلة دوم روش‌های ارزیابی اثرات زیست‌محیطی بازبینی می‌شود. و در مرحلة سوم، به کمک اصول راهنمای به دست‌آمده، اثرات گسترش منطقة کلانشهری تهران بر محیط طبیعی پیرامون آن، مورد شناسایی و تحلیل قرار می‌گیرند. دستاورد : دستاورد اصلی این مقاله، تحلیل اثرات منفی گسترش برنامه‌ریزی نشده در منطقة کلانشهری تهران و بر پایة چنین تحلیل‌هایی، تأکید بر بایستگی استقرار سازوکار تدبیرشدة برنامه‌ریزی، سیاست‌گذاری، و مدیریت منطقه‌های کلانشهری، به ویژه در فضای تحلیل مورد نظر این مقاله است تا از طریق استقرار چنین سازوکاری، زمینه‌ای برای کاهش‌یافتن، گشوده شدن و پیشگیری از تشدید و بازتولید مشکل‌ها فراهم شود.
Analysing the impact of unplanned metropolitan growth on the peripheral natural environment: special reference to the metropolitan region of Tehran
نویسندگان [English]
Zohreh Abadi Daneshpour؛ masoud tarantash
چکیده [English]
Statement of the problem: Metropolitan areas in the more and less developed countries of the world have formed essentially due to the utilization of economies of scale, and successively the metropolitan regions are formed through spatial-functional linkages of the metropolitan areas with their peripheral environments. This is while the increasing density and intensifying activities within metropolitan regions are not directly related and relevant to the principle of economies of scale; considering that the density and boundaries are determined and affected by population and ecological thresholds. Unplanned metropolitan growth and departure from the mentioned thresholds creates and accumulates spatial problems in metropolitan regions, especially in the peripheral natural environments. Many metropolitan regions have the experience of unplanned expansion and their damaged and problematic natural peripheral environments. This have led to the production and reproduction of many urban and environmentally related problems, such as spatial confusion in economic, social, organisational and physical aspects that causes the exhaustion of resources and helps further the wasting of economic, social, and physical capital. Purpose: Main purpose of this paper is to discuss the unplanned built environments formed by the unplanned growth of the metropolitan areas and metropolitan regions worldwide, and specifically the metropolitan area and the metropolitan region of Tehran. Moreover, the purpose is to confer the unplanned nature of these formed spaces and to consider the consequences of such urban growth. This is to empower and enable the metropolitan planning system and mechanism in encountering the production and re-production of urban and natural environmental problems. Based upon the results of analysing the impact of unplanned metropolitan growth of Tehran upon its peripheral natural environment in this paper, proposals to establish an appropriate planning mechanism for this metropolitan region can be devised. Methodology: This paper has a descriptive-analytical approach, which is devised to identify and analyse the emergence of problems in natural environments due to unplanned growth in the metropolitan region of Tehran. To achieve this, a three staged process has been conceived and adopted: first; the theoretical foundations of the subject under study are reviewed, through following the experiences of some of the more and less developed countries. Second; the paper further reviews the Environmental Impact Assessment (EIA) and Ecological Footprint (EF) methods in order to find an appropriate method and a set of appropriate indicators for analysing the impact of the growth of Tehran towards its peripheral natural environment. Third; application of the methods and indicators to analyse the ecological footprint of Tehran, to find the impact of unplanned growth of Tehran and its expansion towards the peripheral natural environment. Achievement: The main outcome and achievement of this paper is to emphasis on establishing a planning and policy-making mechanism in the metropolitan region of Tehran, enabled to reduce, solve, and prevent the problems related to the natural environment.
مراجع
دانشپور، زهره .1393. درآمدی بر نظریه‌های برنامه‌ریزی با تأکید ویژه بر برنامه‌ریزی شهری. چاپ سوم. تهران : انتشارات دانشگاه شهید بهشتی.
دانشپور، زهره.، ابراهیم‌نیا، وحیده و محمودپور، ئهسرین. 1393. تدبیر چارچوب مدیریت دانش برای سیاست‌گذاری یکپارچه در کلانشهر تهران. نشریة هنرهای زیبا، 19(1) : 57-70.
ساسانپور، فرزانه. 1389. مبانی پایداری توسعة کلان‌شهرها باتأکید بر کلانشهر تهران. تهران : مرکز مطالعات و برنامه‌ریزی شهر تهران.
ابتکار، معصومه. .1393. گفتگوی معاون رئیس جمهور ورئیس سازمان حفاظت محیط زیست با خبرگزاری ایرنا. خبرگزاری جمهوری اسلامی ایران: 24/04/1393: http://www.irna.ir/fa/NewsPrint.aspx?ID=8239059/ تاریخ دسترسی به سایت: 10/07/1394
امیری نژاد، غزال. 1388. برنامه‌ریزی کاهش اثرات منفی زیست‌محیطی پیش‌روی شهری در برخوردگاه پیرا- شهری با بکارگیری روش تحلیل اثرات زیست‌محیطی (EIA)، نمونه موردی: منطقه 18 شهرداری تهران. پایان نامة کارشناسی ارشد رشتة برنامه‌ریزی شهری و منطقه‌ای، تهران: دانشگاه شهید بهشتی.
بهزادفر، مصطفی. 1388. طرح‌ها و برنامه‌های شهرسازی. تهران : نشر شهر.
ترابیان، علی. بغوری، اسماعیل. 1376. بررسی آلودگی های ناشی از کاربرد پساب های شهری و صنعتی در اراضی کشاورزی جنوب تهران. نشریة محیط شناسی، (18) : 33-46.
حائری، محمدرضا. 1378. فضای سیاسی و سیاست فضا در شهر تهران. نشریة گفتگو، (26): 86 - 69.
حسین‌زاده دلیر، کریم. ساسانپور، فرزانه. 1385. روش جاپای اکولوژیکی(بوم شناختی) در پایداری کلان‌شهرها با نگرشی بر کلان شهر تهران. فصلنامة پژوهشات جغرافیایی، (82) : 101 - 83.
دانشپور، زهره. 1381. بازار مسکن شهری و برنامه‌ریزی مسکونی- اشاره به مورد تهران. نشریة صفه، 11 (34) : 23 - 5.
دانشپور، زهره. 1385. تحلیل نابرابری فضایی در محیط های پیرا شهری. کوششی در استفاده از رهیافت برنامه‌ریزی و مدیریت راهبردی در تهران. نشریة هنرهای زیبا، (28) : 14 - 5.
دانشپور، زهره. 1378. معرفی رهیافت گام به گام مشکل یابی مشکل گشایی، پیشنهادی مقدماتی برای آزمون شیوة تدبیر شدة مشکل یابی در شهر تهران. نشریة هنرهای زیبا، (36) : 16 - 5.
دانشپور، زهره. 1390. درآمدی بر نظریه‌های برنامه‌ریزی با تاکید ویژه بر برنامه‌ریزی شهری. چاپ دوم، تهران : انتشارات دانشگاه شهید بهشتی.
داوودپور، زهره. 1384. کلانشهر تهران و سکونتگاه‌های خودرو. تهران : انتشارات مرکز مطالعات و پژوهشات شهرسازی و معماری ایران.
ساسانپور، فرزانه. 1389. مبانی پایداری توسعة کلان‌شهرها با تاکید بر کلانشهر تهران. تهران: مرکز مطالعات و برنامه‌ریزی شهر تهران.
شهرداری تهران. 1394. اطلس کلان شهر تهران. به آدرس اینترنتی: http://atlas.tehran.ir/ تاریخ دسترسی به سایت: 03/06/1394
صمدپور، پریماه. فریادی، شهرزاد. 1387. تعیین ردپای اکولوژیکی در نواحی شهری پرتراکم و بلندمرتبه. نمونة مورد مطالعه: محلة الهیه تهران. فصلنامة محیط شناسی، (45) : 63-72.
طبیبیان، منوچهر. اسدی، ایرج. 1387. بررسی و تحلیل عوامل پراکنده‌رویی در توسعة فضایی منطقه‌های کلانشهری. دو فصل‌نامه نامة معماری و شهرسازی، (2) : 5-24.
مدنی شاهرودی، همایون. نصیری، جواد. 1386. پیشنهاد استراتژی و سیستم‌های مدیریت پسماند جامد شهری برای شهر تهران. نشریة مدیریت پسماندها، شمارة 8: 128- 121.
مرکز آمار ایران. 1388. سرشماری عمومی نفوس و مسکن 1385- نتایج کلی استان تهران. تهران : انتشارات مرکز آمار ایران.
مرکز آمار ایران. 1393. درگاه ملی آمار. به آدرس اینترنتی: http://www.amar.org.ir تاریخ دسترسی به سایت:1394/07/10.
مرکز مطالعات و برنامه‌ریزی شهر تهران. 1377. سیستم توزیع فضای سبز شهرتهران. شهرداری تهران.
مرکز مطالعات و برنامه‌ریزی شهر تهران. 1390. گزارش وضعیت محیط زیست شهر تهران 86-1377. شهرداری تهران : معاونت مطالعات و برنامه‌ریزی امور زیرساخت و طرح جامع، شمارة گزارش: 276-90.
مرکز مطالعات و برنامه‌ریزی شهر تهران. 1391. مدیریت حریم پایتخت، بررسی تجارب جهانی و ارایة پیشنهادهای اجرایی. دانش شهر، شمارة 175.
مسعودی، امین. 1389. برنامه‌ریزی برای کاهش اثرات افت شهری متاثر از گسترش کلانشهری بر محیط‌های پیرا شهری، تهران به عنوان نمونه موردی. پایان نامة کارشناسی ارشد رشتة برنامه‌ریزی شهری و منطقه ای، تهران: دانشگاه شهید بهشتی.
مرکز مطالعات آمایش و توسعة البرز. 1391. مطالعات ساماندهی و توانمندسازی سکونتگاه‌های غیررسمی شهر قدس. تهران: شرکت مادر تخصصی عمران و بهسازی شهری ایران.
مرکز مطالعات پارس آریان راود. 1391. مطالعات ساماندهی و توانمندسازی سکونتگاه‌های غیررسمی اسلامشهر. تهران: شرکت مادر تخصصی عمران و بهسازی شهری ایران.
مرکز مطالعات پارس رای فن. 1392. مطالعات ساماندهی و توانمندسازی سکونتگاه‌های غیررسمی شهر شهریار. تهران: شرکت مادر تخصصی عمران و بهسازی شهری ایران.
مرکز مطالعات شارستان. 1392. مطالعات ساماندهی و توانمندسازی سکونتگاه‌های غیررسمی شهر ورامین. تهران: شرکت مادر تخصصی عمران و بهسازی شهری ایران.
مرکز مطالعات محیط اندیش پایدار. 1392. مطالعات ساماندهی و توانمندسازی سکونتگاه‌های غیررسمی شهر گلستان. تهران: شرکت مادر تخصصی عمران و بهسازی شهری ایران.
مهدوی وفا.، حبیباله. رضویان، محمدتقی و مومنی، مصطفی. 1388. نقش اقتصاد سیاسی در ساختار فضایی تهران و پیرامون. نشریة محیط شناسی، 35 (50) :1-14.
نهاد مطالعات و تهیة طرحهای توسعة شهری تهران. 1386. طرح راهبردی ساختاری توسعه و عمران شهرتهران(طرح جامع تهران- 1386). تهران : وزارت مسکن و شهرسازی- شهرداری تهران.
Allen, A. da Silva, N. Corubolo, E. (1999). Environmental problems and opportunities of the peri- urban interface and their impact upon the poor. peri- urban research team, development planning unit. London: University collage London.
Benfield, F. K., et al. (1999). Once there were green fields: how urban sprawl is undermining America's environment, economy and social fabric. NewYork: Natural resources defense council.
Bhatta, B. (2010). Analysis of urban growth and sprawl from remote sensing data. Springer-Verlag: Heidelberg.
Brody, S. 2013. The characteristics, causes, and consequences of sprawling development patterns in the United States. Nature Education Knowledge, 4(5): 2.
Brueckner, J.K. (2000). Urban sprawl: Diagnosis and remedies. International Regional Science Review, 23, 160-171.
Canter, L. (1999). Pragmatic suggestions for incorporating risk assessment principles in EIA studies. Invited paper. The Environmental Professional, 15(1):125–138.
Canter, L. Sadler, B. (1997). A tool kit for effective EIA practice review of methods and perspectives on their application. Oklahoma & Lincoln: International Association for Impact Assessment (IAIA).
Carruthers, J. I. and Ulfarsson, G. F. 2002. Fragmentation and Sprawl: Evidence from Interregional Analysis. Growth and Change, 33(3): 312–340.
Caves, R.W. (2005). Encyclopedia of the city. London & New York: Routledge.
Cowan, R. (2005). The dictionary of urbanism. Wiltshire: Streetwise press.
European Communities. (2001). Guidance on EIA Scoping. Luxembourg: Office for Official Publications of the European Communities.
Ewing, B. et al. (2010). Calculation Methodology for the National Footprint Accounts. 2010 Edition. Oakland: Global Footprint Network.
Fazal, S. (2013). Land use dynamics in a developing economy. Dordrecht: SpringerBriefs in Geography, Springer Netherlands.
Finn, G.A. (1989). Applications of expert systems in the process industry. In: G.G. Patry and D. Chapman (eds.). Dynamic Modeling and Expert Systems in Waste-water Engineering. London: Lewis Publishers.
Galster, G. et al. (2001). Wrestling Sprawl to the Ground: Defining and measuring an elusive concept. Housing Policy Debate, 12(4): 681-717.
Global Footprint Network. (2009). Ecological Footprint Standards 2009. Oakland: Global Footprint Network. Available from: Retrieved 28, 04, 2015, from http://www.footprintstandards.org/
Groffman, P. et al. (2006). Ecological thresholds: the key to successful environmental management or an important concept with no practical application?. Ecosystems, 9 (1): 1–13.
Grove, W. R. (1967). Economies of scale in the provision of urban public services. Massachusetts: Department of city planning, Massachusetts institute of technology.
Heimlich, R. E., Anderson, W. D. (2001). Developing the urban fringe and beyond: impacts on agriculture and rural land. Washington, DC: Report number 803, USDA economic research service.
Hutchison, R. (2010). Encyclopedia of urban studies. California: Sage publications, Inc.
Krugman, P. R. Elizondo, R.L. (1996). Trade policy and the third world metropolis. Journal of development economics, 49(1): 137- 150.
Lohani, B., et al. (1997). Environmental Impact Assessment for Developing Countries in Asia. Vol. 1- Overview: Manila. Asian Development Bank ADB).
Moore, D. et al. (2013). Methodology for calculating the ecological foorprint of California. 2013 Global Footprint Network. Available from: 02, 03, 2015, from http://www.footprintnetwork.org/
Schultz, D. (2004). Encyclopedia of public administration and public policy. NewYork: Facts On File, Inc.
Song, Y., Knaap, G.K. (2004). Measuring the effects of mixed land uses on housing values. Regional Science and Urban Economics, (34): 663-680.
Staley, S. Mildner, G. (1999). Urban-Growth Boundaries and Housing Affordability: Lessons from Portland. Research Public Policy Institute, policy brief No. 11.
Staley, S., Edgens, J., Mildner, G. (2000). A Line in the Land: Urban-growth Boundaries, Smart Growth, and Housing Affordability. Journal of Policy Study, No. 263. Available from: http://reason.org/files/c5ba9be86e1bda65352dcf0e87a46c5a.pdf.
Tacoli, C. (1998). Rural- urban interactions: a guide to the literature. Environment and urbanization, 10 (1): 147-166
Tavallai, S., Sasanpour, F. 2009. Some aspects of Tehran`s ecological footprint. Journal of sustainable development, 2 (3): 187- 194.
The footprint company. (2009). Ecological footprint assessment. Available from: http://www.footprintcompany.com.au/ . Accessed 02, 03, 2015.
Tiebout, C. (1960). Economies of scale and metropolitan governments. journal of the review of economics and statistics, 42(4): 442-444.
Torrens, P. M., Alberti, M. (2000). Measuring sprawl. Paper 27 ed., center for advanced spatial analysis. London: University college London.
Tsai, Y. 2005. Quantifying urban form: compactness versus sprawl. Urban Studies, (42): 141-161.
UN. (2008). Handbook on the least developed country category: inclusion, graduation and special support measures. Committee for Development Policy (CDP) and United Nations Department of Economic and Social Affairs (DESA), NewYork: United Nations publications.
UNEP. (2002). Environmental impact assessment training resource manual. 2nd Ed. Geneva: United Nations Environment Programme (UNEP)/ Economics and Trade Branch.
Wackernagel, M., et al. (1999). National natural capital accounting with the ecological footprint concept. Ecological Economics, (29): 375-390.
Woo, M. (2007). Impacts of urban containment policies on urban growth and structure. Columbus, Ohio: The Ohio State University.
World resources institute. (1996). World Resources 1996-97. World resources institute, united nations environment programme, united nations development programme and the world bank. Available from: 02, 03, 2015, from http://www.wri.org/publication/world-resources-1996-97
WWF. 2002, 2004, 2008, 2010, 2012, 2014. Living Planet Report. Gland, Switzerland: World Wide Fund for nature.
Zasada, I., et al. (2011). Peri-urbanisation and multifunctional adaptation of agriculture around Copenhagen. Danish Journal of Geography, 111 (1): 59- 72.
ابتدای صفحه