در جست‌وجوی خیال از منظر حکمت و نقش آن در هنر و معماری ایرانی

نوع مقاله : مقالۀ پژوهشی

نویسندگان

1 پژوهشگر دکتری معماری، دانشکدۀ هنر و معماری، واحد مشهد، دانشگاه آزاد اسلامی، مشهد، ایران.

2 استادیار گروه معماری، دانشکدۀ هنر و معماری، واحد مشهد، دانشگاه آزاد اسلامی، مشهد، ایران.

3 دپارتمان معماری،دانشکده هنر و معماری دانشگاه آزاد، دانشگاه آزاد اسلامی واحد مشهد، مشهد، ایران

چکیده

بیان مسئله: خیال از مضامینی است که همواره مورد توجه حکماء و فلاسفه ایرانی بوده است. تا جایی که بدون شناخت نقش خیال نمی‌توان به تحلیلی صحیح از تجلیات حکمت در معماری ایرانی دست یافت. مسئلۀ پیش ‌رو این است که در بسیاری از مطالعات، محققان بدون در نظر گرفتن بینش و حکمت ایرانی به عنوان پشتوانۀ هنر و معماری ایرانی به دنبال فهم آثار هستند. درحالی که شناخت معماری ایرانی مبتنی بر فلسفۀ غرب، نه‌تنها ما را به شناختی صحیح نمی‌رساند، بلکه تصویری نادرست از آن را پیش روی ما قرار می‌دهد.
هدف پژوهش: این تحقیق به دنبال شناخت مفهوم خیال از منظر حکمتِ ایرانی و نقش آن در هنر و معماری ایرانی است تا به شناختی صحیح از جایگاه و نقش خیال و تأثیر آن در بخش‌های مختلف معماری ایرانی دست یابد. ازین‌رو ابتدا جایگاه خیال را در بینش (خداشناسی، انسان‌شناسی و عالم‌شناسی) مبتنی بر حکمت مورد مداقه قرار داده و سپس به شرح خیال متصل و خیال منفصل و ویژگی‌های آن‌ها پرداخته خواهد ‌شد و در نهایت نقش خیال را حول دو رکن اصلی در شکل‌گیری و خوانش یک اثر هنری یا معماری، یعنی هنرمند (معمار) و مخاطبِ اثر، تبیین خواهد شد.
روش پژوهش: پایگاه نظری و تئوریک این مقاله مبتنی بر حکمت ایرانی است. طرح تحقیق از نوع کیفی و روش تحقیق از نوع توصیفی-تحلیلی با راهبرد منطقی انجام می‌پذیرد.
نتیجه‌گیری: در جمع‌بندی مبتنی بر آراء حکما چهار اصل «بازآفرینی حقیقت»، «جمع اضداد»، «انعکاس حقیقت» و «معماری، همواره بی‌انتها»، مبتنی بر خیال در هنر و معماری ایرانی پیشنهاد می‌شود و سپس الگوهای هنری و معماری این چهار اصل و مصادیقی ذیل آن‌ها ارائه خواهد شد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

In the Seeking of the Imagination from the Wisdom Perspective and Its Role in Iranian Art and Architecture

نویسندگان [English]

  • Saeid Ghasemi 1
  • Khosro Sahaf 2
  • Navid Jalaeian Ghane 3
1 Ph.D. Candidate, Faculty of Art and Architecture, Mashhad Branch, Islamic Azad University, Mashhad, Iran.
2 Assistant Professor, Faculty of Art and Architecture, Mashhad Branch, Islamic Azad University, Mashhad, Iran.
3 Ph.D. Candidate of Architecture, Islamic Azad University of Mashhad, Iran.
چکیده [English]

Problem statement: Imagination is one of the themes that have always been the focus of Iranian sages and philosophers, to the extent that without knowing the role of imagination, it is not possible to achieve a correct analysis of the manifestations of wisdom in Iranian architecture. The problem is that in many studies, researchers seek to understand works without considering Iranian wisdom and insight which are the basis of Iranian art and architecture.  The understanding of Iranian architecture focused on Western philosophy, not only does not lead us to a correct understanding but also misrepresents it.
Research objective: Therefore, we seek to understand the concept of imagination from the Iranian wisdom perspective and its role in Iranian art and architecture, to achieve a correct understanding of the place and role of imagination and its impact in different parts of Iranian architecture. For this purpose, we attempt to investigate the place of imagination (theology, anthropology, and cosmology) based on wisdom, then discuss the conjunctive and disjunctive imagination and their characteristics, and finally, the role of imagination will be described around the two main pillars in the formation and reading of artwork or architecture, that is, the artist (the architect) and the audience of the work. 
Research method: Therefore, this article is theoretically based on Iranian wisdom. The research design is qualitative and the research method is descriptive-analytical with a logical strategy.
Conclusion: In the conclusion based on the opinions of sages, the four principles of “regeneration of truth”, “sum of opposites”, “reflection of the truth” and “architecture, always endless” are based on imagination in Iranian art and architecture, and then the artistic and architectural models of these four principles are proposed and their examples will be presented.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Wisdom
  • Imagination
  • Conjunctive Imagination
  • Disjunctive Imagination
  • Iranian art
  • Architecture
‏‫ابراهیمی دینانی، غلامحسین. (۱۳۸۱). ادراک خیالی و هنر. خیال، 2 (1)، 6-11. ‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬
‏‫ابراهیمی، فرشید. (۱۳۸۸). آیین نوزایی طبیعت؛ برگزاری مراسم نوروز بر روی تخت جمشید. منظر، (5) 1، 58-61. ‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬
‏‫ابراهیمی، نادر. (۱۳۹۴). مردی در تبعید ابدی. تهران: فکر روز‬‬‬‬.‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬
‏‫ابن‌عربی، محی‌الدین. (۱۳۹۵). نقش خیال (اندیشه‌های ابن‌عربی در باب خیال) (ترجمۀ محمد فرهمند). تهران: جامی.‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬
احمدی دیسفانی، یداله. (۱۳۹۲). بازکاوی نقش عقل و خیال در آموزش فرایند طراحی معماری. مطالعات معرفتی در دانشگاه اسلامی، ۵۶(۱۷)، ۴۹۷-۵۱۸.
‫امیرعشایری، سواره؛ بلیلان اصل، لیدا؛ ستارزاده، داریوش؛ حبیب، فرح. (۱۳۹۹). تبیین نقش هندسه و خیال در خلق اثر معماری. کیمیای هنر، ۳۶(۹)، ۷۵-۹۱.‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬
‫امینی، سارا؛ فلامکی، محمدمنصور و کرامتی، غزال. (۱۳۹۸). گونه‌‌شناسی خیال در فرایند طراحی معماری. باغ نظر، (72) 16، ۵۳-۶۴.‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬
‏اذرفر، محمد. (۱۳۹۲). قوۀ خیال و عالم خیال: منشأ آفرینش اثر هنری در هنر اسلامی مطالعه موردی: مسجد شیخ لطف الله. پایان‌نامه منتشرنشدۀ کارشناسی ارشد معماری، دانشکده هنر و معماری، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد تهران مرکز، ایران.‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬
‏‫اکبریان، رضا. (۱۳۸۸). قوۀ خیال و عالم صور خیالی. آموزه‌های فلسفه اسلامی، 5 (8)، 3-32. ‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬
اکبری، علی و فلامکی، محمد منصور. (۱۳۹۶). مدیریت «خیال» و «خاطره» در فرایند طراحی معماری. پژوهش‌های انسان‌شناسی ایران، ۱۴(۷)، ۱۱۷-۱۳۳.‬
‏‫الهی‌منش، رضا و رودگر، محمد. (۱۳۹۳). مثال و خیال؛ جایگاه عوالم واسط در هستی‌شناسی و معرفت‌شناسی عرفانی و هنر. حکمت معاصر، 5 (1)، 1-28. ‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬
‏‫انصاری، مجتبی و محمودی‌نژاد، هادی. (۱۳۸۶). باغ ایرانی تمثیلی از بهشت با تأکید بر ارزش‌های باغ ایرانی دوران صفوی. هنرهای زیبا-معماری و شهرسازی، 29 (29)، 39-48. ‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬
اهل سرمدی، نفیسه. (۱۳۸۸). از قوۀ خیال تا حضرت مثال (جایگاه مثل معلقه در فلسفه سهروردی). آینۀ معرفت، (18)، 59-82. ‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬
‏‫اهل سرمدی، نفیسه. (۱۳۸۹). مسئلۀ خیال از دیدگاه ابن عربی. معرفت، 19 (155)، 69-80. ‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬
‏‫بختیار، لاله، و اردلان، نادر. (۱۳۹۰). حس وحدت (نقش سنت در معماری ایرانی). تهران: علم معمار.‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬
‏‫پروین پیروانی، لطیمه. (۱۳۸۱). نظرات ملاصدرا دربارۀ ادراک خیالی و عالم خیال‏. خردنامه صدرا، (29)، 87-95. ‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬
‏‫پلنگی، منیره و محمدنژاد، زینب. (۱۳۹۷). ادراک خیال به مثابۀ رابطه‌ای دوسویه میان نفس و عالم خیال از دید سهروردی. جاویدان خرد، 15 (34)، 39-56.‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬
‏چیتیک، ویلیام. سی. (۱۳۹۲). قلب فلسفه‌ی اسلامی: در جستجوی خودشناسی در تعالیم افضل‌الدین کاشانی (ترجمۀ شهاب‌الدین‌ عباسی)‌. تهران: مروارید.‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬
‏‫چیتیک‌، ‏‫ ویلیام.‌ سی. (۱۳۹۳). ابن عربی، میراث‌دار پیامبران (ترجمۀ محمد سوری و اسماعیل‌ علی‌‌خانی‌). تهران: علمی و فرهنگی.‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬
‏‫چیتیک، ویلیام. (۱۳۹۴). عوالم خیال: ابن‌عربی و مسئله اختلاف ادیان (ترجمۀ قاسم کاکائی). تهران: هرمس.‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬
‏‫حکمت، نصرالله. (۱۳۸۴). حکمت و هنر در عرفان ابن عربی (عشق، زیبایی و حیرت). تهران: فرهنگستان هنر.‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬
‏‫دین‌محمدی، علی و فرزانه حسینی قیداری. (۱۳۹۲). عالم مثال (خیال) در مکتب عرفانی محیی الدین ابن عربی. عرفان اسلامی (ادیان و عرفان)، 9 (36)، 195-219. ‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬
‏‫زمانی، محبوبه و اکبری، امیر. (۱۴۰۰). تأثیر اقلیم دشت سرخس بر شکل‌گیری کالبد بنای رباط شرف جهت نیل به آسایش حرارتی. پژوهشنامه تمدن ایرانی، 3 (2)، 135-169. ‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬
‏ستاوین. (۱۴۰۰). ارسی، نمونۀ درخشان تزیینات هندسی در معماری ایرانستاوین. تاریخ دسترسی: 20/05/1401. قابل دسترس در: ‪https://setavin.com/4587-ارسی-،-نمونه-درخشان-تزیینات-هندسی-در-معماری-ایران‎‬‎‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬.
‏‫شجاری، مرتضی، و محمدعلی‌زاده، جعفر. (۱۳۹۱). ارتباط مراتب انسان با مراتب هستی از دیدگاه ملاصدرا. انسان پژوهی دینی، 9 (27)، 5-27. ‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬
‏‫صحاف، سیدمحمدخسرو. (۱۳۹۵). معنا در معماری ایرانی. هویت شهر، 10 (25)، 51-60. ‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬
‫ضابطی، ساجده‏. (بی‌تا)‏. خانۀ حاج آقا علی. تاریخ دسترسی: 20/05/1401/. قابل دسترس در:  ‪https://gardeshgari۷۲۴.com/attractions/خانه-حاج-آقا-علی/۸۹۹#close-attr‎‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬
‏‫طاهباز، منصوره؛ هومانی‌راد، مرضیه و حسنی، تمله. (۱۳۹۴). معرفی شیوۀ سنجش کیفیت روشنایی (عکاسی HDR) با رویکرد کشف شگردهای نور روز در معنویت‌بخشی به فضا در مسجد شیخ لطف‌الله و مسجد امام اصفهان. معماری و شهرسازی آرمانشهر، (14)، 15-26. ‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬
‏‫طاهری، محبوبه، و لونی، مهدی. (۱۳۹۶). خیال در فلسفه و هنر تجریدی اسلامی. دومین کنفرانس بین المللی مطالعات اجتماعی فرهنگی و پژوهش دینی. رشت.‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬
‏‫عبداللهی، امیرحسین. (۱۳۸۹). رهیافت معرفت‌شناسی به عالم برزخ و عالم خیال از دیدگاه ابن عربی. تأملات فلسفی، 2 (7-8)، 113-140. ‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬
‏‫علوی‌زاده، فرزانه و تقوی، محمد. (۱۳۸۸). بررسی مقایسه‌ای مفهوم خیال از دیدگاه ابن‌عربی و مولانا. فصلنامۀ جستارهای نوین ادبی، 42 (3)، 111-128.‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬
‏‫کربن، ‏‫هانری. (۱۳۵۶). سه فیلسوف آذربایجان: سهروردی، ودود تبریزی، رجب‌علی تبریزی (ترجمۀ سیدمحمد غروی). نشریه دانشگاه ادبیات و علوم انسانی، 29 (122)، 161-196.‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬
کمالی‌ دولت‌آبادی، رسول. (۱۳۹۶). بازخوانی عرفانی مبانی هنرهای تجسمی. تهران: سوره مهر‬‬‬.
‏‫مولانا، جلال‌الدین محمد بلخی. (۱۳۷۹). مثنوی معنوی. تهران: نگاه.‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬
‏‫مولانا‌، جلال‌الدین‌ محمد بن‌ محمد. (۱۳۹۶). فیه مافیه. تهران: امیرکبیر.
‏‫محمودی‌نژاد، هادی؛ پورجعفر، محمدرضا؛ بمانیان، محمدرضا و  انصاری، مجتبی. (۱۳۸۶). «فرش باغی»: از نقش «فرشی از عرش» تا طرح «عرشی بر فرش» (بررسی تطبیقی مفهوم تمثیلی بهشت در فرش با باغ ایرانی)». گلجام، 3 (8)، 107-124. ‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬
‏‫مددپور، محمد. (۱۳۸۲). معنی خیال در هنرهای سنتی و مدرن. بیناب، (3-4)، 184-195. ‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬
‏‫مفتونی، نادیا. (۱۳۹۲). مبانی و لوازم نظریۀ خیال سهروردی. فلسفه و کلام اسلامی (مقالات و بررسی‌ها). 46 (1)، 133-146. ‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬
‏‫مفتونی، نادیا، و فرامرزقراملکی، احد. (۱۳۸۶). جایگاه خیال در نظام فلسفی فارابی. فلسفه و کلام اسلامی (مقالات و بررسی‌ها)، 40 (83)، 97-112. ‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬
‏‫میرآخوری، قاسم. (۱۳۹۶). ابن‌عربی چه می‌گوید: دیدگاه‌های نهان‌کیشی ابن‌عربی. تهران: فهرست‬‬‬‬.‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬
‏‫ندیمی، هادی. (۱۳۷۸). حقیقت نقش. فرهنگستان علوم، 14 (6)، 19-34. ‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬
‏‫نصر‏‫، حسین. (۱۳۹۲). انسان سنتی و مدرن ‏‫در اندیشۀ دکتر حسین نصر (ترجمۀ مهدی نجفی‌افرا) تهران: جامی.‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬
نصر، حسین. (۱۳۹۴). سه‌ حکیم‌ مسلمان‌ (ترجمۀ احمد آرام)‌. تهران‌: علمی‌ و فرهنگی‌.‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬
‏‫نعمتی، محمد و شهلائی، علیرضا. (۱۳۹۴). تحول فضایی در معماری مسجد چهارایوانی نسبت به مسجد شبستانی (مطالعۀ موردی: مسجد جامع اصفهان). هویت شهر، 22 (9)، 75-86. ‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬
نیک‌روش، ریحانه و صابرنژاد، ژاله. (۱۳۹۸). بازشناخت جایگاه خیال در معماری با تکیه بر مثنوی معنوی. ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی، ۵۶(۱۵)، ۲۸۱-۳۱۰.‬
‫وثوق‌زاده، وحیده؛ حسنی‌پناه، محبوبه و عالیخانی، بابک. (۱۳۹۵). حکمت عدد هشت در هنر و معماری اسلامی. جاویدان خرد، 30 (13)، 175-192. ‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬
هاشم‌نژاد، حسین. (۱۳۹۵). منشأ هنر از منظر صدرالمتالهین. فلسفه، 44 (1)، 109-126. ‬‬‬‬‬‬‬
‏‫یزدانی، عباس. (۱۳۹۰). مقایسۀ دیدگاه ابن‌سینا و ملاصدرا در مورد تجرد خیال و ارتباط آن. الهیات تطبیقی، 2 (6)، 95-108. ‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬
Alaçam, S., Güzelci, O. Z., Gürer, E. & Bacınoğlu, S. Z. (2017). Reconnoitring computational potentials of the vault-like forms: Thinking aloud on muqarnas tectonics. International Journal of Architectural Computing, 15 (4), 1-19. 
Bakhtiar, L. & Ardalan, N. (1973). The Sense of Unity : the Sufi tradition in Persian architecture. Chicago: University of Chicago Press.
Critchlow, K. (2012). The Hidden Geometry of Flowers Living Rhythms, Form and Number .Floris Books.
Sepehri, N. (2021). The Usages of Mandala in Iranian Architectural Spaces. Submission to Academia Letters, 1-8.