گونه‌شناسی معماری مدارس سنتی با تأکید بر تأثیر سیاست‌های آموزشی مطالعۀ موردی: دورۀ صفویه

نوع مقاله : مقالۀ پژوهشی

نویسندگان

1 واحد اهواز، دانشگاه آزاد اسلامی اهواز، ایران

2 مجتمع آموزش عالی جهاد دانشگاهی خوزستان، اهواز، ایران

چکیده

بیان مسئله: از ضروریات حیات انسان، تغییر و تکامل به سمت تعالی است و تنها راه دستیابی به آن، آموزش است. تغییر اصولی و منظم توسط حکومت با استفاده از آموزش جامع و همگانی در جهت ترویج آموزه‌های مذهبی، از شاخصه‌های ویژۀ عصر صفوی بود که باعث شد حاکمان برای دستیابی به این امر اقدام به تأسیس مدارس و دیگر بناهای تأثیرگذار کنند. در این راستا مدارس به عنوان مهم‌ترین مراکز آموزشی در خدمت مذهب تشیع به یکی از مهم‌ترین انواع ابنیه در این عصر مبدل شدند.
هدف: رویکرد آموزشی در هر دوره به نظام آموزشی و فضاهای متناسب با آن نیاز دارد و از آنجا که چگونگی تأثیر سیاست‌های نظام آموزشی بر عناصر معماری مدارس صفویه مشخص نیست، این پژوهش تأثیر سیاست‌های آموزشی صفوی بر عناصر کالبدی و هماهنگی آنها را با سازماندهی فضایی و معماری مدارس علوم دینی بررسی کرده و در پی آن است تا معماری مدارس دورۀ صفویه را با توجه به سیاست‌های آموزشی گونه‌شناسی کند.
روش تحقیق: این پژوهش، با توجه به روند اوج‌گیری معماری و تشدید سیاست‌های آموزشی در دورۀ صفویه که منجر به شکوفایی و گسترش مدارس علوم اسلامی شیعی شد، سعی بر آن دارد تا از روش تفسیری-تاریخی و با تکیه بر مطالعات کتابخانه‌ای و بررسی میدانی، به شناخت جایگاه و اهمیت آموزش در سیاست‌های حکومت صفوی بپردازد و چگونگی تأثیر آن را بر کالبد معماری مدارس این دوره گونه‌شناسی کند. در این راستا چهار مورد از مدارس دورۀ صفویه به عنوان نمونه‌های هدفمند انتخاب و از لحاظ ویژگی‌های کلی بنا، سلسله‌مراتب و سازماندهی فضایی، با توجه به جایگاه و روش آموزشی این دوره، تجزیه و تحلیل شدند.
نتیجه‌گیری: یافته‌های تحقیق حاکی از آن است که هم‌زمان با توسعۀ همه‌جانبۀ معماری در عهد صفوی، آموزش و جایگاه آن نیز، تفاوت‌هایی با ادوار پیش از خود داشته است. از طرفی با توجه به اعلام مذهب شیعه به عنوان مذهب رسمی کشور و سیاست حاکمان صفوی در ترویج آن، آموزش علوم شیعی در مدارس به منظور استفادۀ همگانی از آن فراهم گردید. این تغییرات باعث به وجود آمدن تغییراتی در نظام آموزشی و معماری مدارس شده است که از آن جمله می‌توان به گسترش ابعاد مدارس، افزایش تعداد و کیفیت حجره‌ها و مَدرس‌ها، توجه به حیاط مدارس به عنوان عنصر حیات‌بخش مدرسه، تغییر در دستگاه ورودی، ارتباط با شهر و عرصۀ عمومی و ارتباط مدرسه با فضای نیایشی اشاره کرد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Typology of Traditional School Architecture with an Emphasis on the Effect of Educational Policies

نویسندگان [English]

  • Hamed Hayati 1
  • AliReza RahmatNia 2
  • Hossein Kavarizadeh 1
1 Ahvaz Branch, Islamic Azad University of Ahvaz, Iran
2 Higher Education Complex, Khuzestan University of Jahad, Ahwaz, Iran
چکیده [English]

Problem statement: one of the necessities of human life is to change and evolve to be excellent, and the only way to achieve it is education. The principled and regular change made to promote religious teachings using comprehensive and universal education by the government was one of the specific characteristics of the Safavid era. To this end, the rulers had established schools and other influential buildings. So, schools have become the most important educational centers at the service of the Shiite religion and one of the most important architectural buildings in this era.
Objective: Given that the educational approach of each era requires educational system and appropriate spaces and it is not clear how the educational system policies affected the architecture elements of the schools constructed in the Safavid era, the present study aims to investigate the effect of educational policies applied in the Safavid era on the physical elements and their coordination with the spatial organization and the architecture of schools of theology and seeks to typify the architecture of the schools constructed in this era considering educational policies.
Method: Given the rise of architecture and the development of educational policies in the Safavid era, which led to the development and expansion of Shiite Islamic schools of theology, in the present study, it is attempted to investigate the position and significance of education in the policies taken by the Safavid dynasty, and to typify the effect of it on the architecture of those schools built in this era using a historical-interpretative method, secondary (desk) study and field study. In this regard, four Safivid schools are selected as targeted samples and then, analyzed in terms of the general characteristics of the building, spatial hierarchy and organization according to the educational position and methodology of this era.
Conclusion: The results of present study indicate that in addition to the comprehensive development of architecture in the Safavid era, education and its position had changed and become different from previous eras. On the other hand, as the Shiite religion was recognized as the formal religion in Iran and the Safavid rulers promoted it adopting different policies, education of Shiite sciences in schools was made available for public use. These changes have resulted in changes in the education system and architecture of schools. Some of these changes are as follows: expansion of school dimensions, increase in the number and quality of chambers and madrasa, attention to the courtyard of schools as a vital element of schools, changes in the entrance system, connection between schools, city and public spaces and connection between school and prayer spaces.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Education
  • Safavid
  • School
  • Architecture
قرآن کریم
ابن‌فندق بیهقی، علی‌بن زید. (1370 ش). تاریخ بیهق. به تصحیح و تعلیقات احمد بهمنیار، با مقدمۀ عبدالوهاب قزوینی. تهران: فروغی.
اسکندربیگ ترکمان. (1382). تاریخ عالم آرای عباسی (ج. 2). به تصحیح ایرج افشار. تهران: امیرکبیر.
الاصفهانی، محمدمهدی‌بن‌محمدرضا. (1340). نصف جهان فی تعریف الاصفهان. با تصحیح و تحشیۀ منوچهر ستوده. تهران: امیرکبیر.
آمدی، ابوالفتح. (1429 ق). غرر الحکم و دررالکلم (ج. 1). به تحقیق سید مهدی رجائی. قم: دارالکتاب الاسلامی.
بخشی استاد، موسی‌الرضا. (1396). آموزش در مدارس عصر صفوی. رشد آموزش تاریخ، 18(3)، 17-23.
بخشی استاد، موسی‌الرضا. (1392). تأثیر علمی مدارس در عصر صفویه. پژوهش‌نامۀ تاریخ اسلام، 3(11)، 7-27.
بخشی استاد، موسی‌الرضا و رضایی، رمضان. (1393). نقش مدارس عصر صفویه در گسترش شیعه دوازده امامی. ادیان و عرفان، 47(2)، 215-234.
بمانیان، محمدرضا؛ مؤمنی، کورش و سلطان‌زاده، حسین. (1392). بررسی تطبیقی ویژگی‌های طرح معماری مسجد-مدرسه‌های دوره قاجار و دورۀ صفوی. آرمانشهر، 6(11)، 15-34.
بهبهانی اسلامی، مائده. (۱۳۹۴). بررسی سیر تحول کالبدی مسجد مدرسه‌های ایرانی بررسی دوره‌های تاریخی صفویه و قاجار. اولین کنفرانس سالانۀ پژوهش‌های معماری، شهرسازی و مدیریت شهری. مؤسسه معماری و شهرسازی سفیران راه مهرازی، یزد.
پیرنیا، محمدکریم. (1385). آشنایی با معماری اسلامی ایران. تهران: سروش دانش.
جزایری، عبدالله‌بن‌نورالدین. (1367). الاجازه الکبیره. قم: مکتبه آیت‌الله المرعشی النجفی.
حاجبی، بیتا و ارژمند. محمود. (1390). تأثیرات وقف بر پایداری مدارس صفوی. نامۀ معماری و شهرسازی، 3(6)، 89-102.
حسنی، عطاءالله. (1385). آموزش‌های نظری در عصر صفوی. پژوهشنامه علوم انسانی، 13(52)، 153-168.
حسینی فسائی، حاج میرزا حسن. (1367). فارسنامه ناصری (ج. 1). به تصحیح دکتر منصور رستگار فسائی. تهران: امیرکبیر.
حیاتی، حامد؛ نصیرپور، مهدی و رحمت‌نیا، علی‌رضا. (1397). مدرسۀ خیرآباد، بنایی از عهد صفوی. نخستین همایش شهر ایرانی-اسلامی. پژوهشکدۀ فرهنگ و هنر جهاد دانشگاهی، تهران.
دهخدا، علی‌اکبر. (1341). لغت‌نامه دهخدا (حرف‌آ). زیرنظر محمد معین. تهران: دانشگاه تهران.
رازی، امین احمد. (بی‌تا). هفت اقلیم (ج. 2 و 3). به تصحیح و تعلیق جواد فاضل. تهران: انتشارات کتابخانه شمس.
رحمت‌نیا، علی‌رضا و حیاتی، حامد. (1397). حیات در حیاط خانه‌های سنتی قاجاریه (نمونه موردی: خانه‌های سنتی بهبهان). نخستین همایش شهر ایرانی-اسلامی. پژوهشکدۀ فرهنگ و هنر جهاد دانشگاهی، تهران.
روملو، حسن. (1342). احسن التواریخ. به تصحیح نــارمن ســیدن. تهــران: انتشارات کتابخانۀ صدر.
سبکی، ابونصر تاج‌الدین عبدالوهاب‌‌بن‌علی‌‌بن‌عبدالکافی. (1324 ه.ق.). طبقات الشافعیه الکبری. قاهره: چاپ الحسینیه.
سلطان‌زاده، حسین. (1364). تاریخ مدارس ایران از عهد باستان تا تأسیس دارالفنون. تهران: نشر آگه.
سلطان‌زاده، حسین. (1387). مدارس. در معماری ایران (دورۀ اسلامی). زیرنظر محمدیوسف کیانی. تهران: سمت.
سمیع‌آذر، علیرضا. (1376). تاریخ تحولات مدارس در ایران. تهران: انتشارات سازمان نوسازی توسعه و تجهیز مدارس کشور.
شاردن، ژان. (1349). سفرنامۀ شاردن (ترجمۀ اقبال یغمائی). تهران: توس
شهابی، علی اکبر. (1343). تاریخچه وقف در ایران. در ک‍ت‍اب‌ ای‍ران‍ش‍ه‍ر ن‍ش‍ری‍ه‌ ک‍م‍ی‍س‍ی‍ون‌ م‍ل‍ی‌ ی‍ون‍س‍ک‍و در ای‍ران‌. تهران: وزارت فرهنگ.
صفوی، سام میرزا. (بی‌تا). تحفۀ سامی. به کوشش رکن‌الدین همایون‌فرخ. تهران: انتشارات علمی.
طباطبایی، محمد حسین. (1363). تفسیرالمیزان (ترجمۀ محمدباقر موسوی‌همدانی). تهران: مرکز نشر فرهنگی رجا.
علاقمند، سپیده؛ صالحی، سعید و مظفر، فرهنگ. (1396). مطالعۀ تطبیقی معماری و محتوای مدارس ایران از دورۀ سنتی تا نوین. باغ نظر، 14(49)، 5-20.
علی، جواد. (1367). تاریخ مفصل عرب قبل از اسلام (ج. 1) (ترجمۀ محمدحسین روحانی). بابل: کتابسرای بابل.
غلامی، فاطمه و حیاتی، حامد. (1396). مفهوم آموزش و تأثیر آن در معماری مسجد-مدرسه‌های دورۀ قاجار. فناوری آموزش، 14(1)، 1-20.
غنیمه، عبدالرحیم. (1364). تاریخ دانشگاه‌های بزرگ اسلامی (ترجمه نورالله کسائی). تهران: یزدان.
کسایی، نورالله. (1374). مدارس نظامیه و تأثیرات علمی و اجتماعی آنها. تهران: امیرکبیر.
کلینی، محمدبن‌یعقوب. (1387). اصول‌کافی. (ج. 1). تهران: جهان‌آرا.
کمپفر، انگلبرت. (1360). سفرنامه کمپفر (ترجمۀ کیکاووس جهانداری). تهران: خوارزمی.
متدین، حشمت‌اله و آهنگری، محبوبه (1395). بازاندیشی در کیفیت ارتباط مدرسه و شهر برپایه تحلیل اجتماع پذیری مدارس دوره تیموری تا ابتدای قرن چهاردهم. هنرهای زیبا، 21(4)، 75-86.
مجلسی، محمدباقر. (1365). بحارالأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار علیهم السلام (ج. 1). (ترجمۀ علی نقی فیض‌الاسلام). تهران: اسلامیه.
منتظم‌القائم، اصغر. (1383). نقش ایرانیان در بنیان مدارس و دانشگاه‌های اسلامی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، پرتال جامع علوم انسانی.
مهدوی‌نژاد، محمدجواد؛ قاسم‌پور آبادی، محمد حسین و شبستری محمدلوی، آیسا. (1391). گونه‌شناسی مسجد-مدرسه‌های دورۀ قاجار. شهر ایرانی اسلامی، 4(11)، 5-15.
میرمیران، هادی. (1379). مدرسۀ سپهسالار: نگاهی به معماری دوره قاجار-شکوفایی ساخت و افول پرداخت. معمار، 4(8): 54-57.
نظری، حسین و آقاجانیان، نسترن. (1394). تعلیم و تربیت در دوره صفویه و ضرورت‌ها و پیامدهای آن. سومین همایش ملی مدرسه فردا.دانشکده فنی و حرفه‌ای سما واحد چالوس، چالوس.
وثیق، بهزاد و قدردان قراملکی، رضا. (1395). مفهوم آموزش و تأثیر آن در معماری مدارس اسلامی و مقایسه تطبیقی مدارس سلجوقی و صفوی. پژوهش‌های معماری اسلامی، 4(12)، 40-58.­
هوشیاری، محمدمهدی؛ پورنادری، حسین و فرشته‌نژاد، مرتضی. (1392). گونه‌شناسی مسجد-مدرسه در معماری اسلامی ایران؛ بررسی چگونگی ارتباط میان فضای آموزشی و نیایشی. مطالعات معماری ایران، 2(3)، 37-54.
Ahmed, M. (Ed.) (2013). Education around the World: Education in West Central Asia. London: Bloomsbury Publishing.
Golombek, L. & Wilber. D. (1988). The Timurid Architecture of Iran and Turan. Princeton: Princeton University Press.
Henfer, R. W. & Zaman, M. Q. (2007). Schooling Islam: The Culture and Politics of Modern Muslim Education. Princeton: Princeton University Press.
Hillenbrand, R. (1994). Islamic Architecture. Form, Functions and Meaning. Edinburgh: Edinburgh University Press.
Kadi, W. & Billeh, V. (Eds.) (2007). Islam and Education: Myths and Truths. Chicago: The University of ChicagoPress.
Turner, C. (2000). Islam without Allah:The Rise of Religious Externalism in Safavid Iran. Richmind: Curzon Press.