نقد معماری مسجد نصیرالملک شیراز براساس نصوص دینی

نوع مقاله : مقالۀ پژوهشی

نویسندگان

1 دکتری معماری اسلامی، گروه معماری، دانشکدۀ معماری و شهرسازی، دانشگاه هنر اصفهان، ایران

2 گروه پژوهش هنر، دانشکدۀ پژوهش‌های عالی هنر و کارآفرینی، دانشگاه هنر اصفهان، ایران

3 گروه معماری، دانشکدۀ معماری و شهرسازی، دانشگاه علم و صنعت ایران، تهران، ایران

چکیده

بیان مسئله: مسجد نصیرالملک شیراز، که در منابع مکتوب معماری، مسجدی متمایز توصیف شده، سالهاست به یکی از کانون‌های گردشگری شهر شیراز تبدیل شده و به نظر می‌رسد که کارکرد عبادی خود را از دست داده است. تمایز این مسجد از مساجد هم‌دورۀ خود یا مساجد با قدمت تاریخی بیشتر در شیراز احتمال این فرض را ایجاد می‌کند که ویژگی‌های معمارانۀ این مسجد سبب این تمایز است. ویژگی‌هایی که با تغییر و یا تشدید الگوهای رایج در مساجد سنتی حاصل آمده و در مشاهده‌ای میدانی و با مرور اسنادی منابع مرتبط می‌توان به عدم کشیدگی شبستان عمود بر محور قبله، محورزدایی ادراکی از قبله، تزئینات حداکثری در فضای عبادی و تشبه به الگوهای غیرمسلمین در آن اشاره کرد. برای بررسی این ویژگی‌ها که چالش اصالت تاریخی را مطرح می‌کنند، ضرورت دارد به سمت معیارهای بی‌زمان دینی رجوع کرد که فراتر از این ویژگی، متضمن تحقق عبادت به طرزی بهینه در فضای مسجد نیز باشند.
هدف: از این‌رو هدف اصلی این پژوهش قضاوت و نقد ویژگی‌های تمایزبخش در طرح مسجد نصیرالملک شیراز مبتنی بر معیارهای دینی است.
روش پژوهش: در این مقاله با بهره‌گیری از آیات قرآن و روایات، خاصه آنانی که به احداث مسجدالنبی به دست پیامبر(ص) اشاره دارند، به عنوان معیارهای نقد، به قضاوت دربارۀ این ویژگی‌های چهارگانه در مسجد نصیرالملک پرداخته می‌شود.
­­­­­نتیجه‌گیری: یافته‌ها نشان می‌دهد که تقسیم شبستان مسجد به دو بخش شرقی و غربی در تضاد با سیاست‌های طراحی شبستان از دیدگاه اسلام است. همچنین محورزدایی از قبله در کنار تزئینات حداکثری به اقامۀ نماز لطمه وارد می‌کند. در آخر استفاده از نشانه‌ها و الگوهای معماری فرنگی در عصر قاجار، اثبات‌کنندۀ نظر تأثیر این ویژگی‌ها در جهت افزایش قابلیت‌های نمایشی مسجد و بالتبع کاهش قابلیت عبادی آن است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Architectural Criticism of Nasir Al-Molk Mosque in Shiraz Based on Religious Texts

نویسندگان [English]

  • Mohsen Akbarzadeh 1
  • Marzieh Piravi Vanak 2
  • Farhang Mozaffar 3
1 PhD. Candidate in Islamic Architecture, Architecture Department, Art University of Isfahan, Iran
2 Art Research Department, Art University of Isfahan, Iran
3 Architecture Department, Iran University of Science and Technology, Tehran, Iran
چکیده [English]

Problem statement: Nasir al-Molk mosque, which is described in architectural writing resources as a distinct mosque, has become a tourism center in Shiraz for many years and seems to have lost its devotional function. This distinction from the mosques with a more historical dating in Shiraz results in the assumption that the architectural features of this mosque are the reason for this distinction. Characteristics that come with the change or emphasis of common patterns in traditional mosques, and field observations and reviewing the documents of related resources include the lack of elongation of the prayer hall perpendicular to the axis of the qibla, the aberration of the perception of the qibla, the maximum decorations in the space of worship and the likeness to non-Muslim patterns. In order to examine these characteristics that cprayer hallenge the historic originality, it is necessary to refer to non-timely religious criteria, which goes beyond this feature, to ensure the devotional function of the mosque in an optimal way.
Research objective: Hence, the main purpose of this research is to judge and critique the distinctive features of the design of the Nasir al-Molk mosque in Shiraz based on religious criteria.
Research method: In the present article, using the verses of the Qur’an and narrations, especially those who refer to the construction of Masjid al-Nabi(The prophet’s Mosque) by the prophet (pbuh), as criteria for criticism, the judgment of these four attributes in the mosque of Nasir al-Molk will be considered.
Conclusion: The findings show that the division of the prayer hall into the eastern and western parts, which contradicts the policies of the prayer hall design from the point of view of Islam, as well as the aberration from the axis of the qibla alongside the maximum decorations that damage the experience of the worshipers, and finally use the signs and patterns of imported architecture in the Qajar era prove that the effect of these features is to enhance the mosque’s exhibitive capabilities and, hence, reduce its worshipability.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Nasir al-Molk Mosque
  • Architectural Criticism
  • Religious Texts
  • Prayer hall
  • Decorations
• اتو، وین. (۱۳۸۴). معماری و اندیشۀ نقادانه. (ترجمۀ امینه انجم شعاع). تهران: نشر فرهنگستان هنر.
• اختری، عباسعلی. (1383). عمران مساجد و جهت‌گیری اسلامی. ماهنامه مسجد، 81، 60-70.
• اکبرزاده، محسن. (1395). سرقت سه ماه و نماز و پنج کاشی هفت رنگ از مسجد نصیرالملک شیراز، تاریخ مراجعه: 11/8/1395 قابل دسترس در: http://memari.online/122/1395/05/03/nasirolmolk-shiraz-mosqie-tourism/.
• بروجردی، محمدحسین. (1390). جامع احادیث شیعه. جلد ششم. (ترجمۀ محمدحسین مهوری و احمدرضا حسینی). تهران: فرهنگ سبز.
• بمانیان، محمدرضا. (1380). تقوای الهی و معماری مساجد. مجموعۀ مقالات دومین همایش معماری مسجد. جلد اول. تهران: دانشگاه هنر.
• پیرنیا، محمدکریم. (1380). سبک‌شناسی معماری اسلامی. تهران: نشر معمار.
• ترسلی، محمد. (1378). نکاتی دربارۀ معماری مساجد از دیدگاه آیات و روایات. مجموعه مقالات همایش معماری مسجد. جلد دوم. اصفهان: دانشگاه هنر.
• توکلیان، زهرا و بهمنی‌کازرونی، سارا. ( 1394). بررسی چگونگی انتظام شبستان در مساجد تاریخی شیراز. فصلنامه پژوهش‌های معماری اسلامی،3(3)،89-103.
• جعفریان، رسول. (1389). آثار اسلامى مکه و مدینه. تهران: نشر مشعر.
• حرعاملی، محمد بن حسن. (1372). وسایل الشیعه. جلد سوم. قم: نشر مؤسسه آل البیت الحیاء التراث.
• حمزه‌نژاد، مهدی. (1390). اصول مفهومی و راهبردهای کاربردی در طراحی معماری بناهای مذهبی در نگرش شیعه (نمونۀ مورد بررسی: تفاوت‌های مفهومی در طراحی مسجد، مزار و مصلی). رسالۀ دکتری منتشر نشده. تهران: کتابخانه دانشگاه علم و صنعت (دیجیتال).
• حمزه‌نژاد، مهدی و عربی، مائده. (1393). بررسی اصالت اسلامی ایرانی در مساجد نوگرای معاصر. فصلنامه مطالعات شهر ایرانی اسلامی، 42(15)، 15-61.
• خبرگزاری بین‌المللی قرآن. (1395). بزرگداشت روز جهانی مسجد در مساجد تاریخی استان فارس. تاریخ مراجعه: 11/8/1395 قابل دسترس در: http://iqna.ir/00FEpi.
• خبرگزاری تسنیم. (1395). بازدیدکنندگان از مراکز مذهبی استان فارس از مرز 9.5 میلیون نفر گذشتند. تاریخ مراجعه: 11/8/1395 قابل دسترس در: http://tn.ai/1377897.
• ربانی، علی و عباس‌زاده، محمد. ( 1388). رویکرد نظریه زمینه‌ای، روش سخت یا نرم؟ فصلنامه جامعه‌شناسی کاربردی، 36(4)، 9-183.
• رئیس‌زاده، مهناز و مفید، حسین. (1378). مسجد در معماری شهری و استهلاک انحراف قبله. مجموعه مقالات همایش معماری مسجد. جلد دوم. اصفهان: دانشگاه هنر.
• زارع، زهرا؛ پروا، محمد و حسینی، فرزانه. (1394). تأثیر نقاشی غرب بر هنر کاشی هفت‌رنگی ایوان جنوبی مسجد نصیرالملک. همایش بین‌المللی عمران و معماری در هزارۀ سوم. تهران: کانون سراسری انجمن‌های صنفی معماری ایران.
• سمهودی، علی بن احمد. (1364). وفاءالوفاء باخبار دارالمصطفی. بیروت: دارالکتب العلمیة.
• سیفیان، محمدکاظم. (1379). نصوص دینی و نقش انسان در معماری مسجد. نشریه هنرهای زیبا، (8) 100-108.
• شریف‌زاده، عبدالمجید. (1381). دیوارنگاری در ایران (زند و قاجار). تهران: انتشارات مؤسسه صندوق تعاون سازمان میراث فرهنگی کشور.
• عباس‌زاده، محمد و حسین‌پور، ابراهیم. (1390). کاربرد تثلیت در پژوهش‌های کیفی با تأکید بر رویکرد نظریه زمینه‌ای. فصلنامه علمی پژوهشی روش‌شناسی علوم انسانی، (147)،67-166.
• علی‌آبادی، محمد. (1380). تجسم معمارانۀ وحدت الگوهای رفتاری شریعت در کثرت و گوناگونی فرم‌ها. مجموعۀ مقالات همایش معماری مسجد. جلد دوم. تهران: دانشگاه هنر.
• کریمیان سردشتی، نادر. (1378). مقصوره در مسجد. مجموعه مقالات همایش معماری مسجد. جلد اول. اصفهان: دانشگاه هنر.
• گروتر، یورگ کورت. (1390). زیبایی‌شناسی در معماری. (ترجمۀ جهانشاه پاکزاد و عبدالرضا همایون). تهران: انتشارات دانشگاه شهید بهشتی.
• قرائتی، تقی؛ قرائتی، اصغر و نیاسری، عرشی. (1378). راهنمای طراحی مساجد. مجموعۀ مقالات همایش معماری مسجد. جلد اول. اصفهان: دانشگاه هنر.
• طباطبایی، سیدمحمدحسین. (1382). تفسیر المیزان. قم: دفتر انتشارات اسلامی.
• مهدوی‌نژاد، محمدجواد و مشایخی، محمد. (1389). بایسته‌های طراحی مسجد بر مبنای کارکردهای فرهنگی اجتماعی. فصلنامه علمی پژوهشی آرمانشهر. (5)، 65-67.
• ملازاده، کاظم و محمدی، مریم. (1376). دایره‌المعارف بناهای تاریخی ایران در دوره اسلامی: مساجد تاریخی. تهران: نشر حوزه هنری.
• مجلسی، محمدباقر. (1388الف). بحارالانوار. جلد هشتاد و سوم. تهران: دارالکتب اسلامیه.
• مجلسی، محمدباقر. (1388ب). بحارالانوار. جلد هشتاد و هشتم. تهران: دارالکتب اسلامیه.
• محققین مرکز اطلاعات مدارک اسلامى. (1388). فرهنگ‌نامۀ اصول فقه. قم: دفتر تبلیغات اسلامى حوزۀ علمیه قم، معاونت پژوهشى، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامى.
• محمدی ری‌شهری، محمد. (1387). فرهنگ‌نامۀ مسجد. قم: نشر دارالحدیث.
• ندیمی، هادی. (1375). آﯾﯿﻦ ﺟﻮاﻧﻤﺮدان و ﻃﺮﯾﻘﺖ ﻣﻌﻤﺎران، ﺳﯿﺮی در ﻓﺘﻮت ﻧﺎﻣﻪﻫﺎی ﻣﻌﻤﺎران و ﺑﻨﺎﯾﺎن و ﺣﺮف واﺑﺴﺘﻪ. دو فصلنامه صفه. (51)،21-79.
• نرسیسیانس، امیلیا و لوکس، آرمان. (1388). نقش جامعه ایرانیان ارمنی در ظهور معماری مدرن شهر تهران. فصلنامه مطالعات اجتماعی ایران، (2)،104-117.
• نقره‌کار، عبدالحمید. (1378). معماری مسجد از مفهوم تا کالبد. مجموعه مقالات همایش معماری مسجد. جلد دوم. اصفهان: دانشگاه هنر.
• نوبهار، رحیم. (1379). معماری مسجد از دیدگاه متون دینی. مجموعه مقالات همایش معماری مسجد. جلد دوم. اصفهان: دانشگاه هنر.
• نوری، میرزا حسین. (1367). مستدرک الوسایل. جلد سوم. قم: نشر مؤسسه آل البیت الحیاء التراث.
• هیلن براند، روبرت. (1387). معماری اسلامی. (ترجمۀ باقر آیت‌الله زاده شیرازی). تهران: نشر روزنه.
• یزدی طباطبایی، سیدمحمدکاظم. (1392). العروه الوثقی. تهران: نشر دینا.