ساختار معماری باروی قلعۀ ایرج با استناد به کاوش‌های باستان‌شناسی (پاییز ۱۳۹۶)

نوع مقاله : مقالۀ پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار پژوهشگاه سازمان میراث فرهنگی، تهران، ایران

2 استادیار گروه باستان‌شناسی، دانشگاه نیشابور، خراسان رضوی، ایران

چکیده

بیان مسئله: قلعۀ ایرج یکی از محوطه‌های دورة ساسانی ایران در دشت تهران است. این محوطه با باروی مربع-مستطیلی به ابعاد ۱۴۷۰×۱۳۰۰ متر محدود شده است. تا کنون در مطالعات میدانی هیچ‌گونه بقایای آثار گستردة معماری از فضای درون محوطه یافت نشده است. از این رو نوشتار حاضر در وهلۀ اول تلاش می‌کند به این پرسش پاسخ دهد که «۱. ساکنان این محوطه، با قریب به ۱۹۰ هکتار وسعت، در کدام بخش از محوطه سکونت داشته‌اند؟». پرسش مهم دیگر این است که «۲. نحوۀ نظم فضایی بقایای معماری در قلعۀ ایرج چگونه است؟». در پاسخ به این دو پرسش‌ ۱. با توجه به نبود بقایای معماری در فضای درون محوطه و فراوانی بقایای معماری بر روی باروی قلعۀ ایرج، گمان می‌رود سکونت در این محوطه روی سازه‌های معماری بارو بوده است. به علاوه، ۲. با استناد به مطالعات میدانی، فضاهای معماری روی بارو به صورت نظام‌مند در سراسر باروی قلعۀ ایرج دیده می‌شود و شامل ۸۲۸ اتاق یکسان، راهروی سراسری، ۱۴۸ برج دیدبانی و طاق‌های بیرونی است.
هدف: در نوشتار پیش رو تلاش می‌شود با استناد به داده‌های باستان‌شناسی قلعۀ ایرج، در وهلۀ اول وجود بقایای معماری روی باروی محوطه اثبات شود و در مرحلۀ بعد، کیفیت فضاهای معماری بارو ارزیابی و راجع به انتظام فضایی آن فرضیه‌هایی ارائه شود.
روش: در تحقیق حاضر از روش توصیفی-تحلیلی برای رسیدن به اهداف پژوهش استفاده شده است. در ابتدا بقایای معماری و عناصر فضایی کشف‌شده از مطالعات میدانی قلعۀ ایرج توصیف شده است و در ادامه، با قرار‌دادن این عناصر فضایی در کنار یکدیگر و یافتن یک کلیت، تحلیل و ارزیابی باستان‌شناسی انجام شده است تا بتوان راجع به ساختار بارو و نظم فضایی آن گمانه‌هایی مفروض ارائه داد.
نتیجه: پیش‌تر کیفیت بقایای معماری روی باروی محوطه مبهم و تا حدودی نامشخص بود. به نحوی که گمان می‌رفت روی باروی قلعۀ ایرج ساخت‌وسازهای معماری وجود نداشته است. در نتیجة آخرین مطالعات میدانی باستان‌شناسی در قلعۀ ایرج، مشخص شد که نه‌تنها روی باروی قلعۀ ایرج بقایای آثار معماری وجود دارد، بلکه با ترکیب داده‌های کاوش و بررسی‌های باستان‌شناسی، سازه‌های معماری در تمام بخش‌های باروی قلعۀ ایرج به صورت همسان اجرا شده و شامل اتاق‌ها، راهروی سراسری، برج‌های دیدبانی و طاق‌های بیرونی است. به علاوه، این انتظام معماری در فازهای متأخرتر به دلایل احتمالاً امنیتی تغییر کرده است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Qaleh Iraj: An Investigation into its Defensive Wall Based on Archaeological Excavations (Autumn of 2017)

نویسندگان [English]

  • Mohammadreza Nemati 1
  • Mehdi Mousavinia 2
1 Iranian Cultural Heritage, Handcraft and Tourism Organisation of Tehran Province
2 Department of archaeology, University of Neyshabur
چکیده [English]

Problem Statement: Qaleh Iraj is one of the Sasanian archaeological sites in Tehran plain. The site is enclosed by arectangular defensive wall (rampart), 1470×1300m in dimension; thus, the surface area of the site would be aound 190ha. So far, field investigations have yielded no extensive architectural remains in this vast area enclosed by the wall.For this reason, the main objective of the present paperwould be to locate the architectural structures related to the living spaces of the inhabitants. In addition, the second query to answer would be the spatial organization of the architectural structures recovered within the Qaleh Iraj rampart.To answer the principal question, it seems, due to the lack of architectural remains in the vast are enclosed by the wall and regarding the fact that such remains are abundant within the defensive wall itself, the inhabitants were probably living within the structures (numerous rooms) built inside the huge defensive wall itself and not in the whole site. To answer the second question about the spatial organization, it seems, according to the field studies, the architectural spaces were systematically builtwithin the entire defensive wall of Qaleh Iraj, including stunning 828 similar rooms, one all-embracing corridor, 148 watch-towers, and some exterior arches.
Aims: This research was conducted in order to search for the living spaces of the inhabitants of Qaleh Iraj. Due to the fact that they were absent in the whole 190ha area enclosed by the wall, the huge defensive wall was chosen for archaeological excavations. After the discovery of abundant architectural remains within the defensive wall itself, these remains were examined thoroughly. Finally, some hypotheses were offered for explaining the spatial organization of the architectural structures.
Methodology: In this research, descriptive-analytical method was used to answer the questions of the study. In the first step, the architectural remains that discovered from the field investigationsweredescribed and then, by putting the jigsaw puzzle pieces together as a whole, archaeological examinationsweredonein order to develop hypotheses on thespatial organization of the defensive wall elements.
Results: The presence ofarchitectural remains within the defensive wall or rampart of Qaleh Iraj was unknown previously. Field excavations indicated that the defensive wall itself contained numerous rooms and a corridor and these were built for the sake of living of the inhabitants. As a result of the mentioned archaeological discoveries in Qaleh Iraj, it is now clear that the architectural structures such as rooms were built all over the defensive wall, executed in a similar fashion.The remains within the defensive wall include rooms, a corridor, watch-towers, and exterior arches. In addition to what mentioned, it seems the architectural system was changed in the later phases possibly due to security reasons.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Qaleh Iraj
  • Sasanian Period
  • Ray
  • Architecture
  • Defensive Wall
• اسکندری،‌ سیامک. (۱۳۸۵). بازشناسی کالبدی قلعۀ ایرج ورامین. سومین کنگرۀ تاریخ معماری و شهرسازی ایران، پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری، ارگ بم.
• اعتمادالسلطنه، محمدحسن خان. (۱۳۱۱). تطبیق لغات جغرافیایی قدیم و جدید ایران (ضمیمة جلد سوم کتاب درر التیجان فی تاریخ بنی الاشکان)، تهران: چاپ سنگی.
• اعتمادالسلطنه، محمدحسن خان. (۱۳۶۷). مرآت البلدان. ج. 1، به کوشش عبدالحسین نوایی، تهران: دانشگاه تهران.
• پرو، ژان. (۱۳۶۵). شهرنشینی هخامنشی در شوش. در نظری اجمالی به شهرنشینی و شهرسازی در ایران (ترجمة افسانه خلعتبری). به کوشش محمدیوسف کیانی، تهران: جهاد دانشگاهی.
• پوراحمد، احمد و پوراحمد، عطیه. (۱۳۹۳). ساخت فضایی شهر در ایران قبل و بعد از اسلام. شهر پایدار، ۱(1)، ۲۱-۳۶.
• پیرنیا، حسن. (۱۳۷۵). تاریخ ایران باستان، ج. 3، تهران: دنیای کتاب.
• حسینی، اکرم و فلاح مهرجردی، مهسا. (۱۳۹۵). بررسی روند شکل‌گیری ساختار کالبدی-فضایی شهر هترا. پژوهش‌های باستان‌شناسی ایران، 6 (10)، ۱۴۱-۱۶۰.
• خلعتبری، محمدرضا. (۱۳۸۰). گزارش بررسی شهرستان ورامین، آرشیو سازمان میراث فرهنگی استان تهران (منتشرنشده).
• سرفراز، علی‌اکبر و محمود تیموری. (۱۳۸۶). سازمان فضایی شهر ساسانی بیشاپور. باغ نظر، 4(8)، ۹۱-۱۰۲.
• فرزین،‌ افشین. (۱۳۸۱). پروژۀ مستندسازی قلعۀ ایرج ورامین. آرشیو سازمان میراث فرهنگی کشور (منتشر نشده).
• منصوری، سید‌امیر. (۱۳۸۶). دو دورۀ سازمان فضایی در شهر ایرانی: قبل و بعد از اسلام، با استعانت از شواهد تحولات شهر کرمان، باغ نظر، 1(۷)، ۴۹-۶۰.
• موسوی‌نیا، سید‌مهدی و نعمتی، محمدرضا. (۱۳۹۵). بررسی باستان‌شناسی قلعۀ ایرج ورامین: تاریخ‌گذاری و کاربری. مطالعات باستان‌شناسی، 8 (2)، ۲۰۸-۱۸۹.
• نعمتی، محمدرضا. (۱۳۸۷). گزارش فصل اول کاوش باستان‌شناسی قلعۀ ایرج ورامین، آرشیو سازمان میراث فرهنگی استان تهران (منتشرنشده).
• نعمتی، محمدرضا. (۱۳۹۱). گزارش فصل دوم کاوش باستان‌شناسی قلعۀ ایرج ورامین، آرشیو سازمان میراث فرهنگی استان تهران (منتشرنشده).
• نعمتی، محمدرضا. (۱۳۹۴). گزارش فصل سوم کاوش باستان‌شناسی قلعۀ ایرج ورامین، آرشیو سازمان میراث فرهنگی استان تهران (منتشرنشده).
• نعمتی، محمدرضا. (۱۳۹۵). گزارش فصل چهارم کاوش باستان‌شناسی قلعۀ ایرج ورامین، آرشیو سازمان میراث فرهنگی استان تهران (منتشرنشده).
• نعمتی، محمدرضا. (۱۳۹۶). گزارش فصل پنجم کاوش باستان‌شناسی قلعۀ ایرج ورامین، آرشیو سازمان میراث فرهنگی استان تهران (منتشرنشده).
• هوف، دیتریش. (۱۳۶۵). شهرهای ساسانی. در نظری اجمالی به شهرنشینی و شهرسازی در ایران (ترجمة محمدرحیم صراف). به کوشش محمدیوسف کیانی، تهران: جهاد دانشگاهی.
• Curzon, G. N. (1892). Persia and the Persian Question (Vol. 1), London and New York: Longmans Green & Co..
• Dieulafoy, J. (1887). La Perse, la Chaldée et la Susiane 1881–1882, Paris: Hachette.
• Eastwick, E. B. (1864). Journal of a Diplomate’s Three Years’ Residence in Persia (Vol. 1). London: Smith, Elder & Co.
• Kleiss, W. (1987). Qal’eh Gabri bei Veramin. Archaeologische Mitteilungen aus Iran. 20, 289-307.
• Matheson, S. (2001). Persia, an Archaeological Guide, Tehran: Yassavoli.
• Minorsky, V. & Bosworth, C. E. (1995). Al- Rayy. In Encyclopaedia of Islam (2nd ed., pp. 471-473). Leiden: Brill.
• P Pezard, G. & Bondoux, G. (1911). Mission de Teheran, Mémoires Delegation Archéologique Française en Iran. Paris: publié sous la dir. de J. de Morgan.