علل گسترش و تخریب شهر کهن نَرماشیرِ کرمان؛ بر پایه نظریه بوم‌شناسی وات

نوع مقاله : مقالۀ پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار دانشکده علوم انسانی، دانشگاه جیرفت، استان کرمان، ایران.

2 کارشناس ‌ارشد باستان‌شناسی، پژوهشگر آزاد، ایران.

چکیده

بیان مسئله : فراز و فرود شهرهای تاریخی، متأثر از عوامل درونی و بیرونی است که مطالعه هریک،آگاهی‌هایی را درباره ریشه‌های تحولات فرهنگی و اجتماعی ارایه می‌کند. یکی از این شهرهای تاریخی، شهر کهن نَرماشیر در جنوب ‌شرق کرمان است. بر پایة شواهد، این شهر از عصر ساسانی تا اواخر تیموری گسترش داشته، اما در دوره صفوی از رونق افتاده و متروک شده ‌است. پرسش این است که شکل‌گیری، گسترش و تخریب شهر نرماشیر از چه متغیرهای بوم‌شناسی اثر پذیرفته است؟
هدف : هدف از این مقاله، تبیین نقش بسترهای جغرافیایی و بوم‌شناسی در شکل‌گیری، گسترش و تخریب شهر نرماشیر است.
روش : داده‌ها به روش‌های اسنادی و میدانی گردآوری شده و روش پژوهش، «تحلیلی» است. در ابتدا، اسناد تاریخی به شیوه «تحلیل محتوا» تحلیل شده‌اند. سپس داده‌ها بر پایه نقشه‌های GIS و متغیرهای پنج‌گانه بوم‌شناسی در نظریه کِنِت وات تحلیل شده‌اند.
نتیجه : براساس نتایج، متغیر فضا، بیشترین تأثیر و متغیرهای ماده، تنوع و انرژی تأثیر قابل ‌توجهی در شکل‌گیری و گسترش شهر نرماشیر داشته‌اند. متغیر فضا، در مرحله ترک شهر نیز دارای بیشترین نقش بوده ‌است. اما نقش متغیرهای ماده و تنوع در ترک نرماشیر به دلیل فقدان شواهد، روشن نیست. افزون بر عوامل بوم‌شناسی، احتمالاً شکل‌گیری، گسترش و ترک آن، پیامد عوامل غیراکولوژیک نیز بوده ‌است. اما به باور نگارندگان، عوامل بوم‌شناسی، تسهیل‌کنندة سه مرحله فوق بوده‌اند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Development and Destruction of the Old City of Narmashir in Kerman Province; through the Lens of Kenneth Watt’s Ecological Theory

نویسندگان [English]

  • Sara Saghaee 1
  • Saeed Amirhajloo 1
  • Farideh Moghbeli Gharaee 2
1 Department of Archaeology, University of Jiroft
2 M.A. in Archaeology, University of Jiroft, Kerman, Iran.
چکیده [English]

Problem Statement: The historic cities in Iran have gone through many ups and downs, and development and decline, due to various internal and external factors. The study of these factors can help find the roots of cultural and social upheavals. The Old City of Narmashir in the southeast of Kerman is one of these Iranian historic cities. According to archaeological and historical documents, Narmashir  has expanded from the Sāsānid Empire (AD 224–651) to the late Timurid period. However, as the archaeological materials suggest, the population of the city significantly decreased from the Safavid dynasty onwards. Also, The Old City was abandoned after the Afghans attack. Our question is "what environmental and ecological factors influenced the formation, development, and destruction of the Old City of Narmashir?"
Purpose: The purpose of this study is to explain the role of geographic and ecological factors in the formation, development, and destruction of the Old City of Narmashir through the lens of Kenneth Watt’s ecological theory.
Research Methodology: Data were collected through documentary and field methods. The systematic survey in this site was carried out in July 2014 and was registered in the cultural heritage list. The research method in this paper is analytical. First, the historical documents were studied and analyzed by the "content analysis" method. Afterwards, the data were analyzed drawing on the five variables in Kenneth Watt’s ecological theory: "material, energy, diversity, space and time.
Result: According to our data analysis, "Space" had not only the most effect on the formation and development of the Old City of Narmashir, but also on its departure and decline. "Material, diversity, and energy" had also a major role. However, there is not much awareness and evidence on the role of "material" and "diversity" in the abandonment of the city by its residents. Moreover, "time" did not play any significant role in the development and destruction of the city. Such changes in Narmashir might as well be affected by non-ecological factors. The authors believe that the ecological factors mostly led to the above-mentioned three phases.

کلیدواژه‌ها [English]

  • The old cities
  • Narmashir
  • formation and destruction of the city
  • ecological factors
 ابراهیمی، رویا. (1383). سفرنامه گاسپار دروویل در عهد فتحعلی‌شاه. کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، (77 و 78) : 77 - 75.
ابن‌اثیر، عزالدین علی. (1351). ال‍ک‍ام‍ل فی‌التاریخ. جلد پانزدهم. ت : علی هاشمی حائری. تهران : چاپ و انتشارات کتب ایران.
ابن‌حوقل، محمدبن‌حوقل. (1345). صوره الارض. جلد دوم. بیروت : دار صادر.
ابن‌خردادبه. (1371). مسالک و ممالک. ت : سعید خاکرند. تهران : میراث ملل.
ابن‌خلدون. (1363). العبر ؛ تاریخ ابن‌خلدون. ت : عبدالمحمد آیتی. جلد 3. تهران : وزارت فرهنگ و آموزش عالی. موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
ادریسی، محمدبن‌محمد. (1409 ه.ق.). نزهه المشتاق فی اختراق الآفاق. جلد1. بیروت : عالم الکتب.
اعتمادالسلطنه. (1367). مرآت‌البلدان. جلد اول. به تحقیق هاشم محدث و عبدالحسین نوایی. تهران : دانشگاه تهران.
افضل‌الدین کرمانی، ابوحامد احمدبن‌حامد. (1356). عقد العلی للموقف الاعلی. تصحیح علی‌محمد عامری نایینی. تهران : روزبهان.
اکبرزاده، علیرضا. (1384). بررسی کتاب سیری در سفرنامه گاسپار دروویل. کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، (99 و 100) : 69 - 60.
امبرلین، جی، سی. (1377). مقدمه‌ای بر بوم‌شناسی. ت : محمدباقر باقریه نجّار. گرگان : دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی.
امیرانی‌پور، محجوبه. (1395). بررسی باستان‌شناختی سفال دوران اسلامی نرماشیر با تکیه بر شهر قدیم نرماشیر. پایان‌نامه کارشناسی‌ارشد باستان‌شناسی. دانشگاه جیرفت : دانشکده علوم انسانی.
امیرحاجلو، سعید. (1393 الف). تبیین نقش متغیرهای بوم‌شناسی در حیات شهر اسلامی جیرفت. پژوهش‌های باستان‌شناسی ایران، 4 (7) : 192 - 173.
امیرحاجلو، سعید. (1393 ب). گزارش گمانه‌زنی به‌منظور تعیین عرصه و پیشنهاد حریم شهر قدیم نرماشیر در استان کرمان. بایگانی اداره کل میراث فرهنگی استان کرمان.
امیرحاجلو، سعید. (1393) ج. پرونده ثبتی محوطه چغوک آباد (شهر قدیم نرماشیر). بایگانی اداره کل میراث فرهنگی استان کرمان (منتشر نشده).
بریمانی، فرامرز. (1383). تحلیل هرمنوتیکی از فراز و فرود سیستان بزرگ. مجله جغرافیا و توسعه، (4) : 100-81.
بیهقی، ابوالفضل محمدبن‌حسین. (1389). تاریخ بیهقی. چاپ دوم. تصحیح علی‌اکبر فیاض. تهران : علم.
جعفری فارسانی، مریم، شمسی‌پور، اکرم و نقدی دورباطی، زهرا. (1392). تأثیر اقلیم در معماری بومی و پایدار آسبادهای ایران. مجموعه مقالات معماری و شهرسازی و توسعه پایدار با محوریت از معماری بومی تا شهر پایدار. مؤسسه آموزش عالی خاوران مشهد.
چمنکار، محمدجعفر. (1384). عوامل اثرگذار بر بازرگانی خلیج فارس در عصر مغول (حاکمیت اقتصادی ـ سیاسی ایران بر خلیج فارس و دریای عمان). فصلنامه تاریخ روابط خارجی، (24 و 25) : 28-1.
حافظ ابرو، عبدالله‌بن‌لطف‌الله. (1380). زبده التواریخ. جلد اول. تصحیح کمال حاج‌سیدجوادی. تهران : وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
حدود العالم من‌المشرق الی‌المغرب. (1383). ت : میرحسن ‌شاه. تهران : دانشگاه الزهراء.
حموی، یاقوت. (1990). معجم البلدان. جلد پنجم. بیروت : دارالکتب العلمیه.
خاوری شیرازی، فضل‌الله بن عبدالنبی. (1380). تاریخ ذوالقرنین. به تحقیق ناصر افشارفر. جلد اول. تهران : وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
خبیصی، محمدابراهیم. (1343). سلجوقیان و غز در کرمان. تصحیح محمدابراهیم باستانی پاریزی. تهران : طهوری.
خدادوست، جواد، موسوی حاجی، سیدرسول، تقوی، عابد و علی‌یاری گوکی، شهین. (1396). بررسی و مطالعه تحلیلی سفالینه‌های محوطه مالین؛ شهرستان باخزر (خراسان رضوی). پژوهش‌های باستان‌شناسی ایران، 13(7): 172-157.
دروویل، گاسپار. (1370). سفر در ایران. ت : منوچهر اعتماد مقدم. تهران : شباویز.
دریاگشت، محمدرسول. (1370). کرمان در قلمرو تحقیقات ایرانی. کرمان: مرکز کرمان‌شناسی.
دولفوس، اولیویه. (1373). تحلیل جغرافیایی. ت : سیروس سهامی. چاپ دوم، مشهد : نیکا.
رحیم‌لو، یوسف و سالاری شادی، علی. (1386). سیر تاریخ‌نگاری محلی در ایالت کرمان. مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، 58 (182) : 138-123.
رنجبر، احسان، پورجعفر، محمدرضا و خلیجی، کیوان. (1389). خلاقیت‌های طراحی اقلیمی متناسب با جریان باد در بافت قدیم شهر بوشهر. باغ نظر، (13) : 34-17.
زارع، شهرام. (1387). گزارش فصل دوم بررسی باستان‌شناختی شهرستان بم. بایگانی اداره کل میراث‌فرهنگی استان کرمان (منتشر نشده).
زمرشیدی، حسین. (1387). معماری ایران ؛ مصالح‌شناسی سنتی. چاپ چهارم. تهران : زمرد.
سایکس، سرپرسی. (1380). تاریخ ایران. ت : محمدتقی فخرداعی گیلانی. جلد دوم. تهران : افسون.
سعادتیان، مجتبی. (1391). بررسی و شناسایی تأثیرات اقلیم و محیط‌زیست بر شکل‌گیری و توسعه معماری سیستان در دوره اسلامی. پایان‌نامه کارشناسی‌ارشد باستان‌شناسی. دانشگاه سیستان و بلوچستان : دانشکده علوم انسانی.
سقایی، سارا و امیرحاجلو، سعید. (1395). منظر تاریخی و فرهنگی نرماشیر کرمان در دوران اسلامی. دوفصلنامه مطالعات باستان‌شناسی دوران اسلامی. (1) : 7 - 36.
شاطریان، رضا. (1392). اقلیم و معماری. چاپ چهارم. تهران : سیمای دانش با همکاری انتشارات آذر.
شیروانی، زین‌العابدین. (1389). بستان‌السیاحه یا سیاحت‌نامه. تصحیح منیژه محمودی. تهران : حقیقت.
صارمی نایینی، داوود و امیرحاجلو، سعید و کیخا، لیلا. (1394). نقش اقلیم در شکل گیری خانه های مسکونی چابهار؛ مطالعه موردی خانه دلوشی 1، دلوشی 2 و دریانورد. همایش ملی معماری و شهرسازی بومی ایران. یزد : دانشگاه علم و هنر.
صدیقیان، حسین و غلامی، حسین. (1391). سفال اسلامی منقوش بدون لعاب (شبه پیش از تاریخ) ایران. پژوهش‌های باستان‌شناسی مدرس، (6 و 7) : 142-134.
عطایی، مرتضی و موسوی حاجی، سیدرسول و کولابادی، راحله. (1391). سفال منقوش گلابه‌ای (انواع، گستردگی، تاریخگذاری). فصلنامه نگره، (23) : 87-71.
غفاری کاشانی، احمدبن‌محمد. ( 1404 ه. ق.). تاریخ نگارستان. تصحیح مرتضی مدرس گیلانی. تهران : حافظ.
فشارکی، پریدخت. (1357). پراکندگی جغرافیایی محصولات کشاورزی در واحه‌های بم و نرماشیر (آبادی‌های حوضه آبگیر لوت جنوبی). پژوهش‌های جغرافیایی، (16) : 18-1.
قبادیان، وحید. (1385). بررسی اقلیمی ابنیه سنتّی ایران. چاپ چهارم. تهران : دانشگاه تهران.
قدامه‌بن جعفر کاتب بغدادی. (1370). الخراج‌ و صناعه‌ الکتابه‌. ت : حسین قره‌چانلو. تهران : البرز.
کریمیان، حسن. (1383). شهر بم از پیدایش تا تخریب. مجله اثر، (36 و 37) : 72 - 55.
کیخا، لیلا. (1394). مطالعه تأثیرات اقلیم و محیط زیست بر شکل‌گیری و توسعه معماری سواحل مکران در دوران اسلامی. پایان‌نامه کارشناسی‌ارشد باستان‌شناسی. دانشگاه سیستان و بلوچستان : دانشکده علوم انسانی.
مرعشی صفوی، محمدخلیل‌بن‌داوود. (1362). مجمع التواریخ. تصحیح عباس اقبال آشتیانی. تهران : طهوری.
مستوفی، احمد. (1348). نرماشیر. پژوهش‌های جغرافیایی، (1) : 95-90.
مستوفی، حمدالله. (1381). نزهه القلوب. تحقیق محمد دبیرسیاقی. قزوین : حدیث امروز.
مقبلی قرایی، فریده. (1394). بررسی روشمند باستان‌شناسی محوطه‌ها و آثار دوران اسلامی شهرستان نرماشیر کرمان. پایان‌نامه کارشناسی‌ارشد باستان‌شناسی. دانشگاه جیرفت : دانشکده علوم انسانی.
مقبلی قرایی، فریده، امیرحاجلو، سعید و سقایی، سارا. (1396). مطالعه و تحلیل باستان شناختی استحکامات نظامی ـ دفاعی دوران اسلامی در دشت نرماشیر کرمان. مجله مطالعات تاریخ فرهنگی (انجمن ابرانی تاریخ)، شماره 34 (زیر چاپ).
مقدسی، ابوعبدالله محمدبن‌احمد. (1385). احسن التقاسیم فی معرفه الاقالیم. ت : دکتر علینقی منزوی. چاپ دوم. تهران : کومش.
مولانایی، صلاح‌الدین و سلیمانی، سارا. (1395). عناصر باارزش معماری بومی منطقه سیستان بر مبنای مؤلفه‌های اقلیمی معماری پایدار. باغ نظر، (41) : 66-57.
نیکنامی، کمال‌الدین. (1385). مبانی نظری باستان‌شناسی پهندشت. پژوهش‌های باستان‌شناسی و مطالعات میان‌رشته‌ای، (3) : 24 - 11.
وات، کنت. (1393). مبانی محیط زیست. ت : عبدالحسین وهاب‌زاده. چاپ چهاردهم. مشهد : جهاد دانشگاهی.
واروی‌پور، مریم. (1389). خاک‌شناسی عمومی. تهران : دانشگاه پیام نور.
وزیری، احمدعلیخان. (1386). جغرافیای بلوچستان. تحقیق محمدرضا نصیری. تهران : انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
ویتکمب، دونالد. (1382). سفال‌های پیش از تاریخی دروغین از جنوب ایران. ت: محسن زیدی. باستان پژوهی، (11) : 95-84.
یعقوبی، احمد بن ابی‌یعقوب. (1381). البلدان. چاپ چهارم. ت : محمدابراهیم آیتی. تهران : علمی و فرهنگی.
چوبک‌، حمیده‌. (1391). جیرفت؛ همسایگان و خویشاوندان فرهنگی: نگاهی به دستاوردهای باستان‌شناسی جنوب شرق ایران به مناسب سمینار مباحث باستان‌شناسی جیرفت 7 و 8 اردیبهشت 1392؛ جیرفت. تهران: سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری، پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری.‏
Bird, D. W. & O’Connell, James F. (2006). Behavioral Ecology and Archaeology. Journal of Archaeological Research, 14(2): 143-188.
Butzer, K. W. (1980). Context in Archaeology: an Alternative Perspective. Journal of Field Archaeology, 7 (4): 417-422.
Green, K. (1997). Archaeology and Introduction. London and NewYork: Routledge.
Kennet, D. (2004). Sasanian and Islamic pottery from Ras al-Khaimah (eBook version): classification, chronology and analysis of trade in the Western Indian Ocean. Oxford: Archaeopress. Society for Arabian Studies Monographs.
Petersen, A. (2008). The Archaeology of Islam in Britain: Recognition and Potential. Antiquity (82): 1080-1092.
Priestman, S. M. N. (2013). A Quantitative Archaeological Analysis of Ceramic Exchange in the Persian Gulf and Western Indian Ocean, AD c.400-1275. Unpublished doctoral thesis. University of Southampton: Hampshire. England.
Rapp, G. & Hill, Christopher. L. (1998). Geoarchaeology; the Earth Science Approach to Archaeological Interpretation. New Haven and London: Yale University Press.
Treptow, T. (2007). Daily Life Ornamented; the Medieval Persian City of Rayy. With the collaboration of Donald Whitcomb. Chicago: the oriental institute museum of the University of Chicago.
Trivedi P. R. & Raj, G. (1992). Environmental Echology. First Edition. New Dehli: Akashdeep Publishing House.
Whitcomb, D. S. (1985). Before the Roses and Nightingales; Excavations at Qasr-I Abu Nasr, Old Shiraz. NewYork: The Metropolitan Museum of Art.
Whitcomb, D. S. (2014). A Sequence of Iranīan Ports: Islamic Archaeology in the Persian Gulf. International Journal of the Society of Iranian Archaeologists, 2 (3): 47-53.
Whitehouse, D. (1979). Islamic Glazed Pottery in Iraq and the Persian Gulf: the Ninth & Tenth Centuries. Welshpool DC: Annali Deli Instituto Orientale di Napoli. 39.
Wilkinson, Ch. K. (1973). Nishapur: Pottery of the Early Islamic Period. NewYork: Metropolitan Museum of Art.