قواعد رسم‌الخط میرعلی تبریزی براساس نسخه خسرو و شیرین نظامی (محفوظ در گالری فریر - 808 هجری قمری)

نویسنده

کارشناس ارشد دانشگاه شیراز

چکیده

میرعلی ‌‌بن‌ حسن تبریزی ملقب‌ به «قُدوَه‌الکُتاب‌مُعَلی» از بزرگ‌ترین خوشنویسان عصر تیموری برای نخستین‌بار خوشنویسی نستعلیق را تحت قاعده و هیئتی متمایز درآورد. تنها اثر مرقومِ موثق میرعلی، نسخه خسرو و شیرین نظامی به‌تاریخ 808هـ.ق/1406م محفوظ در گالری هنری فریر است که از منظر شیوه کتابت و رسم‌الخط اهمیت شایان توجهی دارد. برهمین اساس، موضوع این مقاله بررسی رسم‌الخط میرعلی تبریزی با تکیه بر این نسخه خطی است.
هدف از انجام این مقاله شناخت شیوه و قواعد به‌کار رفته در خط میرعلی به‌عنوان نمونه‌های اولیه خوشنویسی نستعلیق است. همچنین در این‌راستا سعی شده است تا به این سؤال‌ها پاسخ داده شود : 1. حُسن‌‌تشکیل در رسم‌الخط میرعلی تبریزی چگونه است؟؛ 2. قواعد حسن‌وضع در شیوه کتابت نستعلیق میرعلی چگونه است؟
این پژوهش به‌روش توصیفی-تحلیلی انجام پذیرفته و روش گردآوری اطلاعات، کتابخانه‌ای(اسناد مکتوب) و میدانی(مشاهده مستقیم) است.
حُسن‌تشکیل در نگارش میرعلی نشان می‌دهد که کشیدگی‌ها از قواعد معین و نسبتاً ثابتی تبعیت می‌کنند و غالباً کوتاه، تند و تیز هستند. فرم و تناسبات حرکتِ دومِ دوایر در تمام حروف به‌طور مشابه تکرار شده است. نقطه‌ها با شیبی یکسان، بدون گوشه‌های تیز و عرضِ کم‌تر از پهنای قلم اجرا شده‌اند. حُسن‌وضع در کتابت میرعلی به‌صورت حداقل یک کشیدگی در اکثر مصرع‌ها و حذف حروف پایانی و برخی نقاط ضروری حروف ظاهر می‌شود. افزودن نقطه به‌پیروی از سنت قدیم کتابت است و اتصال برخی از حروف احتمالاً تحت تأثیر خط تعلیق بوده است. اعراب‌گذاری و حرکات تزیینی به چند مورد جزئی محدود شده است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The study of Mir Ali Tabrizi’s Orthography, Based on the version of Khusraw va Shirin by Nizami (Protected in Freer Gallery 808 A.H-1406 A.D)

نویسنده [English]

  • Fatemeh Shahkolahi
Shiraz university
چکیده [English]

Mir Ali ibn Hasan Tabrizi known as "Qudwat al-Kuttab Moala", one of the greatest calligraphers of the Timurid era and the composer of Nastaliq script, established a distinct rule and form for this writing style for the first time. The only credible signed work of Mir Ali is a version of Nizami’s Khusraw u Shirin (808A.H-1406A.D) in Freer gallery of art which is of great importance in terms of writing and orthography. Accordingly, the subject of this article is investigating the Mir Ali Tabrizi’s orthography, based on this manuscript.
This study aims at identifying the style and rules used in Mir Ali’s calligraphy as the primary samples of Nastaliq. Also, it is tried to answer these questions: 1. How is the good-formation in Mir Ali Tabrizi’s writing? 2. How is the good-establishment in Mir Ali’s Nastaliq writing style?
This study was carried out through a descriptive-analytical method and the data collection methods were a library (written documents) and field (direct observation).
Good-formation in Mir Ali’s writing shows that elongations follow certain and relatively stable rules and are often short and sharp. The form and proportions of the second movement of the circles are similarly repeated in all letters. Dots have the same slope, with no sharp corners and less wide than the pen’s width. Good-establishment in Mir Ali’s writing appears as at least one elongation in most hemistiches and the elimination of the final letters and some essential dots of the letters. Adding some dots follow the old tradition of writing, and joining some letters likely influenced by the Taliq script. Diacritic and decorative motions are limited to a few instances.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Calligraphy
  • orthography Nastaliq
  • Mir Ali Tabrizi
  • Khusraw u Shirin by Nizami
اسحاق‌زاده، روح‌الله. 1394. اصول و مبانی خط نستعلیق و بررسی آن در شیوه صفوی و معاصر. اصفهان : نشر مهرآذین.
انصاریان، صالح. 1394. مطالعه تطبیقی دو سبک رایج خط نستعلیق: سبک میرعمادالحسنی و محمدرضا کلهر. چیدمان، 4(11): 49-40.
آملی، شمس‌الدین‌محمد. 1373. نفایس‌الفنون فی عرایس‌العیون. رسالاتی در خوشنویسی و هنرهای وابسته. به‌کوشش حمیدرضا قلیچ‌خانی. تهران : نشر روزنه.
بخاری، محمد. 1373. فوایدالخط. رسالاتی در خوشنویسی و هنرهای وابسته. به‌کوشش حمیدرضا قلیچ‌خانی، تهران : نشر روزنه.
برومند امین، بهرام.1386. نشانه‌ها، آرایه‌ها و آذین‌ها در دستنویس‌های پهلوی و اوستایی. نامه ‌بهارستان، 8و9(13و14): 369-388.
پاکباز، رویین. 1381. دایره‌المعارف هنر، تهران : نشر فرهنگ معاصر.
پاکزاد، زهرا و فدوی، محمد. 1391. بررسی تطبیقی رسم‌الخط شاهنامه رشیدا با شیوه خوشنویسی عبدالرشیددیلمی. نگره، 7(21)، 5-19.
تیموری، کاوه. 1389. عمادالکتاب : دیباچه خوشنویسی معاصر ایران. رشد آموزش هنر، 8 (2): 16-25.
الحسنی، میرعماد. 1373. آداب‌المشق. رسالاتی در خوشنویسی و هنرهای وابسته. به‌کوشش حمیدرضا قلیچ‌خانی، تهران : نشر روزنه.
راوندی، سلیمان. 1373. راحه‌الصدور و آیه‌السرور. رسالاتی در خوشنویسی و هنرهای وابسته. به‌کوشش حمیدرضا قلیچ‌خانی.تهران : نشر روزنه.
رفیقی‌هروی، مجنون. 1373. آداب‌الخط. رسالاتی در خوشنویسی و هنرهای وابسته. به‌کوشش حمیدرضا قلیچ‌خانی، تهران : نشر روزنه.
رفیقی‌هروی، مجنون. 1373. رسم‌الخط. رسالاتی در خوشنویسی و هنرهای وابسته. به‌کوشش حمیدرضا قلیچ‌خانی، تهران: نشر روزنه.
رفیقی‌هروی، مجنون. 1373. خط‌وسواد. رسالاتی در خوشنویسی و هنرهای وابسته. به‌کوشش حمیدرضا قلیچ‌خانی. تهران : نشر روزنه.
روان‌جو، احد. 1391. پژوهشی در اجازه‌نامه یا اذن‌نامه در قلمرو هنر خوشنویسی، هنرهای زیبا-هنرهای تجسمی، 4(50) : 43-50.
سرمدی، عباس. 1379. دانشنامه هنرمندان ایران و اسلام. تهران : نشر هیرمند.
سنگلاخ ‌خراسانی، محمدعلی. 1388. تذکره‌الخطاطین. مشهد : قاف.
عابدین‌پور، وحید.، فیاض‌انوش، ابوالحسن و اللهیاری، فریدون. 1394. پیوند خوشنویسی و تشیع در عصر تیموریان، تاریخ اسلام و ایران، 25 (28): 143-170.
عالی‌افندی، مصطفی. 1369. مناقب‌هنروران. ت : توفیق، سبحانی، تهران : نشر سروش.
فضائلی، حبیب‌الله. 1390. اطلس ‌خط : تحقیق در خطوط اسلامی. تهران : نشر سروش.
قطاع، محمدمهدی. 1380. تحلیلی بر کرسی خط نستعلیق شیوه میرعماد. فرهنگ اصفهان، 8 (20): 82-87.
قلیج‌خانی، حمیدرضا. 1373. فرهنگ واژگان و اصطلاحات خوشنویسی و هنرهای وابسته. تهران : نشر روزنه.
قمی، قاضی‌احمد. 1383. گلستان ‌هنر. به‌تصحیح احمد سهیلی خوانساری، تهران : نشر منوچهری.
کاسپور، هدا و چاریی، عبدالرضا. 1392. مقایسه تطبیقی شیوه خط خوشنویسان تأثیرگذار در تولید نرم‌افزارهای خوشنویسی. نگره، 8 (25): 51-63.
لسان‌الملک، هدایت‌الله. (بی‌تاریخ). تذکره خوشنویسان. تهران : چاپخانه روشن.
متینی، جلال. 1386. رسم‌الخط نسخه ختم‌الغرایب. نامه ‌بهارستان، 8و9(13و14): 95-102.
محمودی، آزاد. 1387. اصطلاحات خوشنویسی در شعر شاعران بزرگ ایران. تهران : نشرمتن.
مشهدی، علی. 1373. به‌کوشش حمیدرضا قلیچ‌خانی، تهران : نشر روزنه.
موسوی ‌رکنی، سید محمدهادی. 1395. نقد دیدگاه سنت‌گرایان درمورد سرآغاز هنر خوشنویسی. باغ ‌نظر، 13(38): 68-61.
هروی، میرعلی. 1373. مدادالخط؛ رسالاتی در خوشنویسی و هنرهای وابسته. به‌کوشش حمیدرضا قلیچ‌خانی. تهران : نشر روزنه.
هفت‌قلمی دهلوی، غلام‌محمد. 1239. تذکره خوشنویسان، کلکته : بیپتس‌مشن.