تحلیل تطبیقی مفهوم محله در نظام سنتی شهرهای ایران با الگوهای مشابه (جایگزین) دوره معاصر

نوع مقاله : مقالۀ پژوهشی

نویسندگان

1 کارشناس ارشد معماری، تهران، ایران.

2 عضو هیات علمی دانشگاه زنجان

چکیده

داشتن مقیاس مناسب محله نسبت به کلیت شهر موجب می‌شود که ابعاد اجتماعی در مقیاس محله قابل شناخت و کنترل باشد، امکان مدیریت محلی و دقیق فراهم شود، خودکفایی، یکپارچگی و انسجام اجتماعی شکل گیرد، حس هویت و تعلق مکانی در ساکنین به وجود آمده و از تمامی پتانسیل‌های ساکنین و منطقه استفاده شود. این مزایا که دقیقاً در مقابل مشکلات شهرهایی که از اجتماع رو به انحطاط، آلودگی، آشفتگی و تنزل کیفیت زندگی رنج می‌برند قرار دارد، متخصصان و عوامل مرتبط را به محله‌گرایی به عنوان ضرورت و راهکاری پایدار ترغیب می‌کند. اما آنچه در شهرسازی کنونی کشور ایران مشاهده می‌شود، اغلب شکست شیوه‌های محله‌گرایی است که بخشی از علت آن نهفته در عدم شناخت کافی از مفهوم محله و مفاهیم مشابه و وابسته به آن، همچون الگوهای جایگزین دوره معاصر و در نتیجه به کارگیری سیستم‌های محله‌گرایی نامناسب با توجه به زمینه موجود، است. لذا این مقاله به دنبال بررسی مفهوم محله و مقایسه آن در نظام سنتی شهرهای ایران با الگوهای مشابه که در دوره معاصر به وجود آمده و به عنوان جایگزینی برای محله به کار رفته‌اند و همچنین پاسخگویی به این سؤال که مفهوم محله در نظام سنتی شهرهای ایران با الگوهای مشابه دوره معاصر چه تفاوت‌هایی دارند، است تا از این طریق و با بهره‌گیری مناسب از محله‌گرایی، به راهکاری برای کاهش مشکلات موجود دست یافت.
دست‌یابی به پاسخ مناسب در این نوشتار به کمک روش توصیف و تحلیل اطلاعات و داده‌های اسنادی و کتابخانه‌ای صورت گرفته و پژوهشی خطی–تحلیلی است. بر‌اساس آنچه به دست آمده، محله مفهومی کالبدی-محتوایی است که هدف آن در شهرسازی کهن ایران و الگوهای معاصر جایگزین یکسان بوده و تفاوت در نحوه شکل‌گیری و زمان آن، موجب بروز تمایز میان این دو شده است. بدین ترتیب که شکل‌گیری تدریجی محله در نظام سنتی ایران که با مشارکت ساکنین همراه بوده سبب القای معانی ارزشمند فرهنگی-تاریخی و هویتی به محله شده که الگوهای از پیش طراحی شده معاصر برای دست یابی به آنها تلاش می‌کنند که این برنامه‌ریزی و تلاش گاهی موفقیت‌آمیز بوده و گاه با شکست روبرو شده است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

A comparative investigation and analysis between the neighborhood concept in the traditional urban system in Iran and its similar patterns in contemporary period

نویسندگان [English]

  • Seyyed Fakhroddin Hosseini 1
  • Mehrdad Soltani 2
1 M. A. in Architecture, Tehran, Iran.
2 Assistant Professor in Architecture, Staff at Department of Architecture, University of Zanjan.
چکیده [English]

Developing a suitable scale for the neighborhood in proportion to the whole city helps us better recognize and control the social dimensions of the neighborhood. Such a scale facilitates local management, self-sufficiency, integrity and social cohesion. It also develops the sense of identity and sense of belonging to place among the inhabitants. In so doing, the inhabitants and the regions can have th eir true potential fulfilled. In addition, the practitioners and those who are seeking a sustainable solution for the problems of cities such as urban decay, pollution, disturbances, and degradation of the quality of life, would be encouraged to reap the benefits mentioned above. Unfortunately, in the current urbanization development of Iran, neighborhoodism has failed to produce efficient outcomes partly due to variety of reasons such as the lack of understanding of the neighborhood or associative concepts, replacing the neighborhood patterns with the current patterns of the contemporary period, and adopting inefficient neighborhoodism system not aligned with the context. Therefore, this study is an attempt to analyze the neighborhood concept and carry out a comparative analysis between the neighborhood concept in the traditional urban system in Iran and its concept in contemporary alternative patterns. Identifying such differences in the neighborhood concept would help us better use the neighborhoodism as a solution to the above-mentioned problem.
To this end, documentary and library data were collected then analyzed through the descriptive and analytical method. Based on the results, the neighborhood is a physical-semantic concept whose purpose in the old urbanization of Iran and contemporary patterns is the same. However, the differences between them are related to the time and the process of development. In other words, the contributions of the residents to the gradual development of the neighborhood in the traditional Iranian system have given valuable cultural-historical meanings to the neighborhood and constructed its identity. In comparison, pre-designed contemporary patterns have sought to foster such values. This goal has sometimes been accomplished and sometimes not.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Neighborhood Concept
  • Traditional System
  • Contemporary Patterns
آذری، نرگس. 1389. شرحی بر مفهوم محله و تغییرات محله‌ای. فصلنامه جستارهای شهرسازی، (34) : 37-44.
اردشیری، مهیار و انصاری، رضا. 1388. مروری بر مفهوم واحد همسایگی از محلات کهن خودبسنده تا همستان‌های دروازه دار نوین. سازمان نظام مهندسی ساختمان استان فارس، (59 ,60) : 112-120.
اردشیری، مهیار، حاجی پور، خلیل و حکیمی، سمیه. 1392. بررسی نقش و جایگاه ساختار کالبدی محله‌های شهری بر شکل‌گیری سرمایه اجتماعی. مجله پژوهش و برنامه ریزی شهری، (13) : 56-35.
پاپلی یزدی، محمد حسین. 1366. تقسیمات داخلی شهرهای ایران و مشکلات اداری آن (نمونه شهر مشهد). فصلنامه تحقیقات جغرافیایی،  (5) : 25-5.
پاکزاد، جهانشاه. 1369. واحد همسایگی. نشریه علمی و پژوهشی صفه، (1) : 20-16.
پاکزاد، جهانشاه. 1386. مقالاتی در باب مفاهیم معماری و طراحی شهری (کتاب دوم).چاپ اول. تهران : انتشارات شهیدی.
پاکزاد، جهانشاه. 1390. تاریخ شهر و شهرنشینی در ایران : از آغاز تا دوران قاجار. چاپ اول. تهران : انتشارات آرمانشهر.
پری، کلارنس. 1386. واحد همسایگی. ت : کیانوش ذاکر حقیقی. ماهنامه شمس، (35, 36): 7-16.
توسلی، محمود. 1381. ساخت شهر و معماری در اقلیم گرم و خشک ایران. تهران : انتشارات پیام.
ثقه الاسلامی، عمید الاسلام و امین زاده، بهناز. 1392. بررسی تطبیقی مفهوم و اصول به کار رفته در محله ایرانی و واحد همسایگی غربی. مجله هویت شهر، (13): 44-33.
حسینی، روناک 1389. طراحی مرکز محله پایدار (نمونه موردی منطقه 5 تهران). پایان نامه کارشناسی ارشد. دانشگاه آزاد اسلامی تهران : واحد علوم و تحقیقات.
خاکساری، علی. 1385. محله‌های شهری در ایران. تهران : انتشارات پژوهشگاه علوم انسانی.
ربانی، رسول. 1385. جامعه شناسی شهری. اصفهان : انتشارات دانشگاه اصفهان.
رهنمایی، محمد تقی و همکاران. 1386. سیر تحول ساختاری و عملکردی در شهرهای ایران. نشریه علمی و پژوهشی انجمن جغرافیایی ایران، (12-13) : 19-43.
زراعت دوست فرد، مهتاب. 1379. طراحی یک مرکز محله با توجه به تأثیر معماری بر رفتار. پایان نامه کارشناسی ارشد. دانشگاه شهید بهشتی تهران : دانشکده معماری و شهرسازی.
سبحانی، آنا. 1385. بازتولید مفهوم محله از گذشته تا امروز. پایان نامه کارشناسی ارشد. دانشگاه تهران : دانشکده شهرسازی و برنامه‌ریزی شهری.
سلطان‌زاده، حسین. 1372. فضاهای شهری در بافت‌های تاریخی ایران.چاپ دوم. تهران : دفتر پژوهشهای فرهنگی با همکاری شهرداری تهران.
سعیدنیا، احمد. 1383. نظام مراکز شهری/فضای مسکونی، کتاب سبز راهنمای شهرداری‌ها.جلد چهارم. تهران : انتشارات سازمان شهرداری‌ها و دهیاری‌های کشور.
سواری، رضا. 1384. مطالعات و طراحی مرکز محله. پایان نامه کارشناسی ارشد. دانشگاه یزد : دانشکده معماری و شهرسازی.
شکویی، حسین. 1388. اندیشه‌های نو در فلسفه جغرافیا. جلد اول. تهران : مؤسسه جغرافیایی و کارتوگرافی گیتاشناسی.
عبدالهی، مجید و صرافی، مظفر و توکلی نیا، جمیله. 1389. بررسی نظی مفهوم محله و بازتعریف آن با تأکید بر شرایط محله‌های شهری ایران. نشریه پژوهش‌های جغرافیای انسانی، (72) : 103-82.
عزیزی، محمد مهدی. 1385. محله مسکونی پایدار : مطالعه موردی نارمک. نشریه هنرهای زیبا، (27): 46-35.
عظیمی، مریم و مقدم، حامد. 1389. مفهوم و جایگاه محله در شهر : جنبش فکری نو شهرسازی یا الگوی واحد همسایگی کلارنس پری. فصلنامه جستارهای شهرسازی، (34): 105-98.
عینی‌فر، علیرضا. 1386. نقش غالب الگوهای عام اولیه در طراحی محله‌های مسکونی معاصر. نشریه هنرهای زیبا، (32) : 50-39.
مضطرزاده، حامد و حجتی، وحیده. 1392. تبیین مفهوم محله و عناصر شکل‌دهنده آن در بافت محلات سنتی ایران. مجله کتاب ماه هنر، (182): 81-72.
معصومی، سلمان. 1390. توسعه محله‌ای در راستای پایداری کلانشهر تهران. چاپ اول. تهران : انتشارات جامعه و فرهنگ.
مدنی‌پور، علی. 1379. طراحی فضای شهری؛ نگرشی بر فرآیندی اجتماعی و مکانی. چاپ اول. تهران : ناشر شرکت پردازش و برنامه‌ریزی شهری. ­
مدنی‌پور، علی. 1389. فضاهای عمومی و خصوصی شهر. ت : فرشاد نوریان. تهران : انتشارات سازمان فناوری اطلاعات و ارتباطات شهرداری تهران.
محمودی، مهدی و همکاران. 1393. کیفیت محیط شهریپ: دیدگاه ادراک محیطی، مطالعه موردی محله نارمک منطقه چهار شهرداری تهران. فصلنامه مطالعات و پژوهش‌های شهری و منطقه‌ای. (22) : 22-1.
یوسفی فر، شهرام 1385. الگوهای گسترش کالبدی شهر در سده‌های میانه تاریخ ایران. پژوهشنامه علوم انسانی دانشگاه شهید بهشتی. (52) :  350-319.
Barton, H. (2003). Shaping Neighborhoods: A Guide for Health, Sustainability and Vitality. London: Spon Press.
Bridge, G. (2002). The Neighbourhood and Social Networks. ESRC Center for Neighbourhood Research. ESRC Center for Neighbourhood Research (online), Available at <http://www.bristol.ac.uk/sps/cnrpaperspdf/cnr4pap.pdf> (Accessed 12 May 2018).
Glass, R. (1948). The Social Background to a Plan, The Study of Middlesbrough. Preface by Max Lock. London: Routledge & Kegan Paul.
Schoenberg, S. (1979). Criteria for the evaluation of neighborhood viability in working classand low income areas in core cities. Social Problems, (27): 69-85.
Thomlinson, R. (1969). Urban Structure. New York: Random House.
Warren, D.I.. (1981). Helping networks: How people cope with problems in the urban community. Indiana: University of Notre Dame Press.