بازخوانی باغ سعادت‌آباد قزوین ؛ بر‌اساس اشعار عبدی‌بیگ‌شیرازی و انطباق با اسناد تاریخی دیگر

نوع مقاله : مقالۀ پژوهشی

نویسندگان

1 دانشگاه تربیت مدرس

2 دانشکده هنر و معماری دانشگاه تربیت مدرس- ریاست دانشکده هنر و معماری دانشگاه تربیت مدرس

3 استاد گروه معماری دانشگاه تربیت مدرس

چکیده

باغ سعادت‌آباد قزوین در دوره شاه‌طهماسب صفوی و در­جریان انتقال پایتخت به قزوین ساخته شد. با ­توجه به مستندات موجود، علت این انتقال در سال 962 ق. مخاطراتی بود که از­ سوی حکومت‌های عثمانی و روسیه متوجه تبریز بود. به دستور شاه طهماسب صفوی باغ‌ها و فضاهای لازم برای بخش‌های سکونتگاهی، دیوانی و سایر عرصه‌ها ساخته شد. وی عده‌ای از بزرگان کشوری و خویشاوندان نزدیک خود را تشویق کرد که باغ‌هایی در کنار باغ‌های سکونتگاهی حکومتی بسازند. در اطراف باغ سعادت‌آباد حدود بیست ­و­سه باغ و گلزار وجود داشت. شاه طهماسب از شاعری به نام خواجه زین ­العابدین ­علی­ نویدی معروف به عبدی‌بیگ شیرازی متولد 921 ق. در تبریز (متوفی 988 ق. در اردبیل) که در دیوان­خانه همایونی حضور داشته، خواست که مجموعه باغ‌های قزوین را به زبان منظوم وصف کند. خمسه "جنات ­عدن" عبدی­ بیگ شامل مثنوی‌­های "روضه‌الصفات"، "دوحه‌الازهار"، "جنه‌الاثمار"، "زینت­‌الاوراق" و "صحیفه­‌الاخلاص" حاصل این تلاش است که حاوی اطلاعات ارزشمندی درباره کلیات و جزییات این باغ و عمارت‌­های آن است. اشعار عبدی‌بیگ از مهم‌ترین اسناد در مورد این باغ بوده و از توصیفات آن روشن می‌شود که باغ سعادت‌آباد در زمان خود باغی کم‌­نظیر بوده است. از مهم‌ترین فضاها و ویژگی‌­هایی که در این اشعار به توصیف آن­ها پرداخته شده می‌­توان به خیابان، سردر، ارشی‌خانه، خانه­‌شروانی، ایوان­‌ها، صفه سرچنار، حوضخانه، هندسه باغ و انواع درختان و گیاهان اشاره کرد. اطلاعات موجود و فضاهای اشاره شده در این منظومه‌­ها بیش از چیزی است که امروزه بر جای مانده است و بر‌اساس این اطلاعات، می­‌توان تصویری کلی از نقشه عمومی باغ و ویژگی‌­های فضایی آن به‌­دست آورد.
هدف این پژوهش باز­خوانی طرح این مجموعه باغ حکومتی بر‌اساس اشعار عبدی‌بیگ‌شیرازی و مطابقت آن با دیگر متون و اسناد تاریخی است. روش به‌­کار رفته در این پژوهش، روش تفسیرى-تاریخى است که پس از استنتاج و تحلیل متون، تصاویر و نقشه‌­های موجود به هدف خواهد رسید. ساختار کلی باغ و عناصر اصلی آن شامل سردر عالی­‌قاپو، ارشی‌خانه (چهلستون)، خانه شروانی، دیوانخانه (ایوان شاهی) از مهم‌­ترین عناصر مورد بررسی در این پژوهش هستند.
این منبع تاریخی می‌­تواند علاوه بر روشن کردن جنبه‌­های کالبدی مختلف معماری، منظر و باغ‌سازی، جنبه‌­های ذهنی-معنایی و اصول زیبایی‌شناسی آن زمان را نیز آشکار کند. این نوشتار سعی دارد تا ساختار فضایی کلی، توصیفات و جزییات این باغ‌ها را از میان اشعار استخراج و در قالب نقشه و کروکی به تصویر بکشد تا مبنایی برای مطالعات بعدی و برنامه‌­های توسعه­ آتی پدید آید.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Re-Commentary of Sa’adat Abad Garden of Qazvin A Comparative analysis of Abdi Beig Shirazi’s poems and historical documents

نویسندگان [English]

  • Samaneh Yarahmadi 1
  • Mojtaba Ansari 2
  • Mohammadjavad Mahdavinejad 3
1 Tarbiat Modares University
2 Tarbiat Modares University
چکیده [English]

Sa’adat Abad Garden of Qazvin was built during the kingdom of Shah Tahmasb Safavid while transfering the capital to Qazvin. According to the available documentations, the reason for this transfer in 1554 A.D. (962 A.H.) was the hazard of Ottoman and Russian regimes for Tabriz. At the order of Shah Tahmasb Safavid, gardens and necessary settlements, court spaces and other buildings were made. He encouraged some of the country’s squirearchy and close relatives to build gardens alongside state-owned gardens. Around the Sa’adat Abad garden, there were about twenty three gardens. Shah Tahmasb asked a poet named Khaje Zein al-Abedin Ali Navidi, known as Abdi Beig Shirazi, born 1515 A.D. (921 A.H.) in Tabriz (d. 1580 A.D.-988 A.H. in Ardebil), who was present at the Royal Court, to verse descriptions of Qazvin gardens. Abdi Beig’s Penta "Janat Aden (Gardens of Heaven)" including five Masnavis "Rowdah-al-Sefat (garden of qualities)", "Dohat-al-Azhar (Tree of blooms)", "Jinnat-al-Asmar (Heaven of fruits)", "Zinat-al-Owragh (Ornament of leaves)" and "Sahyfeh-al-Ekhlas (Book of devotion)", was the result of such effort, which contains valuable information about the generalities and details of this garden and its mansions. Abdi Beig’s poems are one of the most important documents about this garden, and it is clear from its description that Sa’adat Abad Garden wasa unique garden in that period. Among the most important spaces and features described in these poems it can be pointed to the street, gate, Arshikhaneh, Shervani’s house, porches, plane tree platform, pool house, garden geometry, and various types of trees and plants. The information available and the spaces mentioned in these poems are more than what is left today, and based on this information, one can get an overview of the general map of the garden and its spatial characteristics.
The purpose of this study is to the design of this imperial garden complex based on the poems of Abdi Beig Shirazi and to compare it with other texts and historical documents. The method used in this research is a historical-interpretative. The results are deducted by analyzing existing texts, images and maps. method that will result in goals after induction and analyzing the texts, existing images and maps. The general structures of the garden and its main elements including Aliqapu gate, Arshikhaneh (Chehelsotun), Shervani’s House, Royal court (Shah’s loggia) are among the most important elements analyzed in this study.
This historical source, in addition to clarifying the various objective aspects of architecture, landscape and gardening, can reveal the subjective-semantic aspects and the principles of aesthetics of that time. This paper finallyattempts to draw overall structure of the garden as a map and sketch sto form the basis for further studies and future development plans.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Sa’adat Abad Garden of Qazvin
  • Persian garden
  • Safavid Garden
  • Janat Aden poems
  • Abdi Beig Shirazi
آل­‌هاشمی، آیدا. 1391، خیابان قزوین: حضور باغ در شهر؛ بازخوانی خیابان قزوین با تکیه بر اشعار عبدی بیگ و سایر مکتوبات موجود، باغ نظر، 9 (22) :65-74.
اشراقی، احسان. 1387. توصیف دولتخانه و کاخ‌­ها و باغ‌های صفوی در منظومه های عبدی بیگ نویدی شاعر دوران شاه تهماسب اول. مجله فرهنگ. (68) :58-41.
اشراقی، احسان. 1390. شهر تاریخی قزوین. مجله پژوهش‌­های علوم ­تاریخی، 3 (2) :16-1.
انوری. علیرضا .1390. شکل­گیری و تحولات راسته بازار مجموعه تاریخی سعد­السلطنه. مجموعه مقالات قزوین. دفتر دوم (به کوشش مهرزاد پرهیرکاری). سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان قزوین. تهران: نشر روناس.
اورسل، ارنست. 1353. سفرنامه ارنست اورسل. ت: علی اصغر سعیدی. تهران: زوار.
بانی مسعود، امیر. 1383. تاریخ معماری غرب ؛ از عهد باستان تا مکتب شیکاگو. اصفهان: نشرخاک.
بروگش، هنریش.1367 . سفرى به دربار سلطان صاحبقران. جلد اول. ت: کردبچه. تهران: انتشارات اطلاعات.
پورمحمدی املشی، نصرالله، فراهانی فرد، رقیه. 1391. نقش عوامل طبیعی بر توسعه و رکود شهری قزوین؛ پایتخت دوره صفوی. مطالعات تاریخ فرهنگی؛ پژوهش نامه­ انجمن ایرانی تاریخ، 3 (12): 23-1.
ترکمان، اسکندربیگ. 1344. عالم آراى عباسى. جلد اول، تهران : موسسه مطبوعاتى امیر­کبیر.
حسین­‌زاده. خدیجه .1390. گمانه­زنی دولتخانه صفوی. مجموعه مقالات قزوین. دفتر اول (به­ کوشش مهرزاد پرهیرکاری). سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان قزوین. تهران : نشر روناس.
خوانساری، مهدی، مقتدر، محمد رضا، یاوری، مینوش. 1383. باغ ایرانی بازتابی از بهشت. چاپ اول. ت : مهندسین مشاور آران. تهران : سازمان میـراث فرهنگی.
دسیلو­فیگوئورا، دن­گارسیا. 1363. سفرنامه دن­گارسیا دسیلو­فیگوئورا سفیر اسپانیا در دربار شاه عباس اول. ت : غلامرضا سمیعى. تهران : نشر نو.
دبیرسیاقی، محمد. 1381. سیر تاریخی بنای شهر قزوین و بناهای آن. قزوین: اداره کل میراث فرهنگی قزوین و نشر حدیث امروز.
دلاواله، پیترو. 1348. سفرنامه پیترو دلاواله. ت : شعاع­ الدین شفا. تهران : بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
دیزانى، احسان. 1392. بازآفرینی شهرشاهی صفوى قزوین از متون و اسناد تاریخی. مجله هویت شهر، 7 (14): 61-70.
روملو، حسن بیگ.1357. احسن­التواریخ. عبدالحسین نوائى. تهران: بابک.
ستوده، حسین علی. 1348. تاریخچه قزوین، بررسی­ های تاریخی. تهران : اداره روابط عمومی دانشگاه تهران.
سلطان‌زاده، حسین. 1383. روضه الصفات و باغ ایرانی. معماری و فرهنگ. 5 (17): 183-186.
سلطانی، مهدی. 1387. باغ سعادت‌آباد قزوین بر‌اساس منظومه ­های عبدی‌بیگ. مجله گلستان هنر. (11): 38 -47.
شاردن، ژان. 1336. سیاحت­نامه شاردن. جلد سوم. ت : محمد عباسى، تهران: موسسه مطبوعاتى امیرکبیر.
شاهچراغی، آزاده. 1390. پارادایم ­های پردیس؛ درآمدی بر بازشناسی و بازآفرینی باغ ایرانی. تهران : جهاد دانشگاهی واحد تهران.
فلاندن، اوژن.1356. سفرنامه اوژن فلاندن به ایران. چاپ سوم.ت : حسین نورصادقى. تهران : اشراقى.
قمی، قاضى احمد بن حسین. 1383. خلاصه ­التواریخ. جلد اول. ت : احسان اشراقی. تهران : انتشارات دانشگاه تهران.
عالمی، مهوش، جیحانی، حمیدرضا، رضایی ­پور، مریم. 1387. باغ‌های شاهی صفوی (صحنه­ ای برای نمایش مراسم سلطنتی و حقانیت سیاسی). هنر و معماری. گلستان هنر، (12) : 47-68.
عالمى، مهوش. 1390. نمادپردازى در باغات یرانى: حس طبیعت در باغ‌هاى سلطنتى صفوى. مجله منظر، (17): 6-13.
عبدی‌بیگ‌شیرازی (خواجه زین ­العابدین علی­ نویدی).1974. روضه‌الصفات. ترتیب متن و مقدمه از ابوالفضل هاشم­ اوغلی رحیموف، مسکو: انتشارات دانش.
عبدی‌بیگ‌شیرازی (خواجه زین ­العابدین علی­ نویدی). 1974. دوحه‌الازهار. ترتیب متن و مقدمه از علی مینایی تبریزی و ابوالفضل هاشم اوغلی رحیموف، مسکو : انتشارات دانش.
عبدی‌بیگ شیرازی (خواجه زین ­العابدین علی­ نویدی). 1979. جنه‌الاثمار، زینت ­الاوراق و صحیفه ­الاخلاص. ترتیب متن و مقدمه از ابوالفضل هاشم ­اوغلی رحیموف. مسکو : انتشارات دانش.
عبدی‌بیگ شیرازی (خواجه زین­ العابدین علی ­نویدی). 1369.  تکمله ­الاخبار. تصحیح دکتر عبدالحسین نوائی، تهران: نشر نی.
گلریز، محمد­علی. 1368. مینودر یا باب­الجنه قزوین. جلد اول. چاپ دوم. تهران : انتشارات طه.
مجابى، سیدمهدى. 1378. نظریه توسعه تاریخى شهر در ایران (توسعه تاریخى قزوین). دومین کنگره تاریخ معمارى و شهرسازى ایران،   جلد دوم. تهران : سازمان میراث فرهنگى.
مصطفی­ زاده، مصطفی و انصاری، مجتبی. 1394. پاری­د­آزا؛ پژوهشی در سنت باغ‌سازی و منظره‌­پردازی ایرانی. تهران : نشر گستره.
منشی قزوینی، بوداق. 1378. جواهر­الاخبار. مقدمه، تصحیح و تعلیقات: محسن بهرام نژاد. تهران : میراث مکتوب.
نوروز­زاده چگینی، ناصر.1381. دایرة­المعارف بزرگ اسلامی. جلد یازدهم، باغ. تهران : مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامی. سازمان چـاپ و انتـشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
واله اصفهانى، محمد یوسف. 1372. خلدبرین (ایران در روزگار صفویان)، به کوشش میرهاشم محدث. تهران : بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
ورجاوند، پرویز. 1377. سیمای تاریخ و فرهنگ قزوین .دفتر نخست. تهران: نشر نی.