تبیین نظام هندسی چپیره گنبد سرخ مراغه در قیاس با الگوی رایج چپیره­‌های سلجوقی

نوع مقاله : مقالۀ پژوهشی

نویسندگان

1 گروه مرمت ابنیه دانشکده هنر ومعماری دانشگاه شهید باهنر کرمان

2 هیات علمی دانشگاه هنر اصفهان. نویسنده مسئول

3 استادیار دانشکده معماری و شهرسازی، دانشگاه آزاد خوراسگان

چکیده

گنبد سرخ مراغه یکی از بناهای معروف قرن ششم هجری است که در حوزه مطالعات معماری دوره­ سلجوقی، کمابیش به ‌عنوان نمونه‌­ای واضح از ویژگی‌های سبکی معماری این دوره، موردتوجه قرار گرفته است. تجلی احسن شاخصه­‌هایی چون آجرکاری‌ها و کتیبه‌­های کوفی در کنار سایر وجوه شناخته ‌شده‌ دیگر، در انطباق و هم‌خوانی با نمونه‌­های مشابه هم‌عصر، همواره این بنا را نزد محققین، در شمار یکی از شاخص‌ترین مصادیق معماری دوره­‌ سلجوقی قرار داده است. در عین تمامی این تشابهات و همخوانی‌­ها، آنچه که به عنوان مسئله‌ این پژوهش، این بنا را متمایز می‌کند، فرم هندسی منطقه­ انتقال (چپیره) آن است که سوای برخی از جزییات، در فرم کلی­­اش طرحی نو و ساختاری متفاوت را، در قیاس با معاصرینش ارایه کرده است. هدف این نوشتار بیش از هر چیز، تبیین ماهیت منطقه­‌ انتقال گنبد سرخ در قالب یک «نظام هندسی منتج به دایره» است. به‌این‌ترتیب که؛ با مدنظر قرار دادن هندسه به‌عنوان جان‌مایه و ماهیت اصلی منطقه­‌ انتقال مربع به دایره، ساختار چپیره­ گنبد سرخ را از این منظر، در قیاس با الگوی رایج چپیره‌های سلجوقی، مطالعه می‌کند. ویژگی‌های بارز سلجوقی بنا و به‌ویژه کیفیت درخشان تزیینات آجری، عملاً وجوه دیگر معماری، ازجمله چپیره‌ آن را، در مطالعات انجام شده، تحت‌الشعاع قرار داده است. از طرفی، در نگاهی کلی‌تر، مطالعات انجام شده در مورد منطقه انتقال نیز بیشتر مبین ویژگی‌های شکلی، سبکی و یا سازه ای در نحوه پیش نشستن گوشه‌ها (گوشه سازی‌ها) بوده‌اند و محتوای کلی آن، از منظر هندسه ودر قالب یک نظام هندسی را کمتر می‌توان یافت. در این رویکرد، یافته‌های حاصل از تحقیقات میدانی و مطالعات کتابخانه‌ای، در قیاس و استنتاج با الگوها و نمونه‌‌­های هم‌عصر، طی روندی تحلیلی تاریخی، ارزیابی می‌شوند. سرانجام، نتایج این پژوهش، مبین جایگاه و اهمیت دانش هندسه در شکل‌گیری الگویی بدیع از نظام هندسی مذکور در چپیره گنبد سرخ مراغه است که راه‌حلی متفاوت از سنت رایج سلجوقی را در دست‌یابی به شانزده ضلعی منتظم زیر گنبد ارایه می‌دهد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Explanation of Geometrical System of zone of transition in Gonbad-e Sorkh in Comparison with Common Pattern of Seljuk’s Zone of Transition

نویسندگان [English]

  • Hojat Golchin 1
  • Ahmad Salehi kakhki 2
  • Abdollah Jabalameli 3
1 Bahonar univrsity
2
3 khorasgan university
چکیده [English]

Changing the square into the circle in the structure of dome chambers was a main problem in Iranian architecture. The solution to this problem has led to the formation and creation of capable methods and techniques in the structure of a part of dome chambers that changes square chamber below into the round dome above it. This phenomenon has been considered as "the zone of transition" (transitional zone) in many studies on Iranian architectural history, but it has been less seriously studied in a strict sense as an important independent part. On the other hand, the way square chamber corners corbel has made different forms of structures that is called "squinch". The four squinches together with the middle parts between them organize the mentioned zone (zone of transition). In some studies, the zone of transition has been described considering the load-bearing elements of corbelled form of squinches. Some experts have indicated different forms of squinches such as "stalactite squinch", "conical squinch", "trie-lobed squinch","squinch net" and some others have talked about it considering materials, ornaments and constructional styles. Although these considerations present some aspects of transitional zone such as historic, structure and form, it rarely has been explained as a complete evolution and clear classification. Geometry, as the essence and nature of this process (changing square into the circle), is certainly a decisive item. Therefore, this research is going to explain the zone of transition from the view point of geometry, considering the geometrical system between square and circle that leads to a regular polygon as the base of dome. According to this geometrical approach, the article first reviews two old methods used before Seljuk era and then, explains the elegant form of Seljuk zones of transition originated in Nezamolmolk dome of Isfahan, as the most fashionable pattern existing in Iran for more than three centuries. In the next phase, which is the context of this research, the transitional zone of Gonbad-e sorkh is explained as a novel form leading to a hex decagon. Although the dominant pattern also eventuates a hex decagon, the case of Gonbad-e sorkh, as an authentic Seljukian monument, does not follow it and presents a different solution. The difference between these two solutions is presented by a comparative analogy. First, the process of changing square into octagon and then hexadecagon in Seljukian fashionable pattern is described. Then, it is compared with the process of changing square into hexadecagon in Gonbad-e sorkh. By this comparison, the paper finally presents the zone of transition of Gonbad-e sorkh as a "shortcut pattern" of a novel geometrical arrangement of transitional elements.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Zone of transition
  • Squinch
  • Gonbad-e sorkh
  • Octagonal prism
  • Geometry
اسمیت، ادواردلوسی. 1380. فرهنگ اصطلاحات هنری. ت: فرهاد گشایش، تهران: نشر عفاف.
اصطخری، ابواسحاق ابراهیم. 1347. مسالک و ممالک. به کوشش ایرج افشار. تهران : بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
بزرگمهری، زهره و خدادادی،  آناهیتا. 1392. سیر تحول معماری ایران از آغاز دوره­ اسلامی تا پیش از حمله مغول.  تهران : نشر سروش دانش. بهنام، عیسی . 1342. گنبد سرخ مراغه. مجله هنر و مردم، (8): 6-2.
پوپ، ارتور. 1373. معماری ایران. ت : غلامحسین صدری افشار. تهران: نشر فرهنگیان.
پوپ، ارتور. 1387. مجموعه‌ سیری در هنر ایران. ت : نجف دریابندری و دیگران. جلد هشتم. تهران : نشر علمی و فرهنگی.
پیرنیا، محمد کریم .1370. گنبد در معماری ایران. تدوین زهره بزرگمهری. فصلنامه اثر، (20). تهران : میراث فرهنگی.
حاتم، غلامعلی. 1378. معماری اسلامی ایران در دوره سلجوقی. تهران: نشر جهاد دانشگاهی.
زمانی، عباس .1350. گوشوار و گوشوار تزیینی. مجله هنر و مردم، (106): 16-2.
شرودر، اریک. 1387. دوره‌ سلجوقی، مجموعه‌ سیری در هنر ایران. ت: نجف دریابندری و دیگران، تهران: نشر علمی و فرهنگی.
کاشانی، غیاث‌الدین جمشید. 1366. رساله‌ تاق و ازج. ت: سید علیرضا جذبی، تهران: نشر سروش.
گدار، آندره و دیگران. 1387. آثار ایران. ت : ابوالحسن سروقد مقدم. جلد 3. مشهد : آستان قدس رضوی (بنیاد پژوهش‌های اسلامی).
گلچین، حجت .1388.تفسیری از دو مفهوم ریاضی در ابنیه تاریخی و شهرهای باستانی ایران. مجله دانش و مردم،10 (99): 28-22.
گنج­نامه. 1383. به کوشش کامبیز حاجی قاسمی. (جلد هفتم و هشتم). تهران: نشر روزنه.
مستوفی، حمدالله. 1362. نزهه القلوب. به کوشش گای لیسترانج. تهران : دنیای کتاب.
معماریان، غلامحسین. . 1394. نیارش معماری ایرانی. تهران: نشر نغمه نواندیش.
مقدسی، ابوعبدالله محمد. 1361. احسن التقاسیم فی معرفه الاقالیم. ت: علینقی منزوی، تهران: شرکت مؤلفان و مترجمان ایران.
نیکزاد، ذات الله و اسفنجاری، عیسی . 1384. پژوهش معماری آرامگاه تاریخی حسن‌آباد یاسوکند بیجار امامزاده عقیل. مجموعه مقالات سومین کنگره تاریخ معماری و شهرسازی ایران. تهران: میراث فرهنگی.
ویلبر، دونالد. 1393. معماری اسلامی ایران در دوره‌ی ایلخانی. ت: عبدالله فریار. تهران: نشر علمی و فرهنگی.
هرمان، جرجینا. 1373. تجدید حیات هنر و تمدن در ایران باستان. ت: مهرداد وحدتی دانشمند، تهران: نشر دانشگاهی.
هیلن براند، رابرت. 1387. معماری اسلامی. ت: باقر آیت‌الله زاده شیرازی، تهران: نشر روزنه.
Ali Ibrahim, Laila. 1975. The transitional zones in Cairene architecture. Kunts des orieuts,(10): 5-23.
Elkhatib, A A. 2012. Domes in Islamic architecture of Cairo city: A mathematical approach. NNJ, (14):151-176.
Golchin, H. (2012). Changing of square into the circle in structure of persion dome chambers. Proceeding of the NEXUS 2012 (Architecture and mathematics), pp: 247-252.
Mainstone, Rowland .1973. Squinches and pendentives: Comments on problems of definitions. AARP, (4): 13-37.
M. Harris, C. (1984). Dictionary of architecture and constraction, Hill book company. NEWYORK: McGraw.
O’kane, B. (1985). The tomb of Muhammad Gazi at fusang. AnIsl, (21): 113-128.
Pope, A.U. (1976). Persian architecture (1976). Tehran: Soroush publisher.
S. Myers, Bernard .(1970). MC Graw- Hill dictionary of art(1976).University of Texas. The city university of New York.