تأثیر وقف بر شکل‌یابی فضاهای شهری زمان قاجار در شهر ری

نوع مقاله : مقالۀ پژوهشی

نویسندگان

1 null

2 دانش آموخته

3 دکتری شهرسازی. دانشکده مدیریت دانشگاه صنعتی امیرکبیر

چکیده

ارزش‌های دینی را می‌توان یکی از مؤثرترین عوامل در شکل‌یابی و توسعه فضاهای شهری در دوران اسلامی به حساب آورد. سنت وقف به عنوان یک ارزش والای دینی، باعث ایجاد فضاهای گوناگون با عملکردهای مختلف در بافت شهرهای ایران در این دوران شده است.
پژوهش حاضر در پی پاسخ به این پرسش است که نقش بناهای وقفی بر فرم‌یابی و گسترش فضاهای شهر ری در دوره قاجار آغاز به چه میزان بوده است؟ فرض بر آن است که به واسطه جایگاه کلیدی واحدهای وقفی شهر ری، حذف هر یک از آنها گسیختگی این بافت تاریخی را در پی خواهد داشت. به منظور پاسخ‌گویی به پرسش‌های پژوهش، بناهای وقفی دوره قاجار در بافت تاریخی شهر ری شناسایی، با مستندسازی و ثبت اطلاعات آنها، نقش وقف بر فرم‌گیری و گسترش این شهر و همچنین ارتباط و پیوستگی معماری آن مورد سنجش قرار گرفته است.
در انطباق اطلاعات مأخوذ از منابع مکتوب و نتایج بررسی‌های میدانی روشن شد که بی‌هیچ شائبه‌ای می‌توان وقف را به عنوان نیرویی فضا آفرین و گسترش‌دهنده در ساختار شهر ری در عهد قاجار به حساب آورد. در این شهر شاخص‌ترین عناصر وقفی به صورت متشکل و اغلب در بخش تجاری جای داشتند و نقش آنها در سازمان فضایی شهر تا بدانجا بود که با حذف آنها شیرازه بافت تاریخی شهر کاملاً از هم گسیخته می‌شود.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The Influence of Endowment in Formation of Urban Spaces in Rey City during Qajar Era

نویسندگان [English]

  • hasan karimian 1
  • alireza Bahmani 2
  • Seyed Mohammadreza Shahabi 3
چکیده [English]

Religious ethics are considered as the most influential factors in configuration and development of urban spaces during Islamic era. Thereby, waqf [endowment] tradition as a sublime religious ethic has led to creation of different spaces varying in function in the context of Iranian cities during this period.
This paper tries to investigate the role of endowed buildings in formation and growth of urban spaces in Rey city during Qajar era. Considering the key role of endowed units in formation of Rey city, it is assumed that removal of these units will lead to rupture of historical fabric. In order to answer the research questions, Qajar endowed buildings in the historical fabric of Rey city were studied and the role of endowment in formation and growth of this city and the architectural connection of these buildings was evaluated by documentation and recording (submission) of information
Having compiled the obtained information from written sources with the data achieved by field investigations, it is undoubtedly confirmed that endowment tradition has been influential in space formation and city structural growth of Rey city. It was also found that the most prominent endowed buildings in this city were the organized commercial buildings. Their role in the spatial organization of the city is to the extent that the removal of endowed units can lead to complete rupture of historical fabric structure.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Rey city during Islamic era
  • endowed buildings of Rey city
  • historical fabric of Rey city
  • endowments to Hazrat Abdul-Azim
ابن اثیر، علی بن محمد. 1352. الکامل فی التاریخ. ت : ابوالقاسم حالت. تهران : موسسه مطبوعاتی علمی.
ابن رسته، احمد بن عمر. 1365. الاعلاق النفسیه. ت : حسین قره جانلو. تهران : امیرکبیر.
افروند، قدیر. 1337. گزارش پژوهشی بررسی و شناسایی آثار باستانی و تاریخی ـ فرهنگی شهر ری. تهران : اداره کل میراث فرهنگی صنایع دستی وگردشگری و استان تهران.
امیدیانی، سید حسین. 1378، ربع رشیدی؛ مجتمع بزرگ وقفی، علمی و آموزشی در تبریز. فصلنامة وقف؛ میراث جاویدان، (27): 71-50.
اهلرز، اکارت. 1374. موقوفات دینی و شهر شرق اسلامی. ترجمه و نگارش مصطفی مومنی و محمد حسن ضیاء توانا. مجله میراث جاویدان، (3) : 54-50.
احمد بن سلمان. ابو سعید. 1358. مقدمه‌ای بر فرهنگ وقف. تهران : انتشارات سازمان اوقاف و امور خیریه.
اتحادیه منصوره (نظام مافی). 1374. رشد و توسعة شهر تهران در دورة ناصری : 1320 - 1269 ه.ق، نشریه تحقیقات اسلامی (یادنامة دکتر عباس زریاب)، 10(1 و2) : 173 – 145.
اتحادیه، منصوره (نظام مافی). 1378. موقوفات تهران و تحول شهر (1269 - 1320 ه ق)، مجله وقف میراث جاویدان، (28) : 16-7.
برادران دلاور. 1373. فرهنگ حقوقی وقف، مجله وقف میراث جاویدان، انتشارات سازمان اوقاف و امور خیریه، (6) : 75-54.
بلاذری، احمد بن یحیی. 1337. فتوح البلدان. ت : محمد توکل. تهران : نشره نقره.
بی‌نا. 1318. مجمع التواریخ و القصص. تصحیح ملک‌الشعرای بهار. تهران : چابحانه خاور.
بمانیان، محمدرضا و همکاران. 1387. رهیافتی بر نقش موقوفات در ساماندهی فضاهای شهری (با نگاه ویژه بر موقوفات شهر اصفهان)، فصلنامه مدیریت شهری، (21) : 71-59.
بهمنی، علیرضا. 1392. نقش وقف بر فرم‌گیری فضاهای شهری در دوره قاجار، مطالعه موردی : «شهر ری». پایان‌نامه کارشناسی ارشد. دانشکده ادبیات و علوم انسانی : گروه باستان‌شناسی دانشگاه تهران.
پوراحمد. احمد و همکاران. 1392. بررسی نقش وقف در توسعه و سامان دهی فضایی شهرها (مطالعه موردی : شهر لالجین)، فصلنامه علمی - پژوهشی شهرهای ایرانی اسلامی، (12) : 14-5.
حاتمیان، محمدجعفر. 1386. نقش وقف در شکل‌یابی فضاهای معماری و حفاظت بافت کهن شهر تهران : محدوده ارگ و بازار. پایان‌نامه کارشناسی ارشد. دانشکده ادبیات و علوم انسانی : گروه باستان‌شناسی دانشگاه تهران.
حموی، یاقوت. 1383. معجم البلدان. ج دوم. تهران: سازمان میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری.
خسروجردی، معظم. 1389. ساختار و عملکرد فضاهای شهرهای ایران در انتقال از دوره ساسانی به دوران اسلامی. پایان‌نامه دکتری. دانشکده ادبیات و علوم انسانی : گروه باستان‌شناسی دانشگاه تهران.
دیولافوا، ژان.1376. سفرنامه خاطرات کاوش‌های باستان شناسی شوش. ت : بهرام فره‌وشی. تهران : انتشارات دانشگاه تهران.
ریاحی سامانی. نادر. 1378. وقف و سیر تحولات قانونگذاری در موقوفات، شیراز :  انتشارات نوید شیراز.
سلیمی‌فر، مصطفی. 1370. نگاهی به وقف و آثار اقتصادی – اجتماعی آن، مشهد : انتشارات آستان قدس رضوی.
شهابی، علی اکبر. 1343. تاریخچه وقف در اسلام، تهران : اداره کل اوقاف تهران.
شهابی، محمدرضا. 1383. مبانی و چهارچوب نظری تأثیر وقف در شکل گیری فضاهای شهری، تحقیقات جغرافیایی، 19 (1) : 150-135.
شهابی، محمدرضا .1383. مسئله وقف در نظام شهرسازی ایران، همایش ملی شهرسازی ایران، جلد 2. شیراز : دانشگاه شیراز.
طبری، محمد بن جریر. 1352. ترجمه طبری (تاریخ‌الرسل و الملوک). ت : ابوالقاسم پاینده ،تهران : اساطیر.
عبیدالکبیسی، محمد. 1366. احکام وقف در شریعت اسلام. ت : احمد صادق گلدر، استان مازندران : انتشارات اداره کل اوقاف و امور خیریه.
عقیلی، عبدالله. 1380. تاریخ آستانه ری، قم : دارالحدیث.
فرهودی، رحمت ا.... محبوبه سادات میر شفیعی. 1387. تأثیر وقف در گسترش و توسعه فیزیکی ـ کالبدی شهر ری. فصلنامه وقف میراث جاویدان، 15 (61) : 120-109.
کجوری مازندرانی، محمد باقر واعظ. 1382. جنه النعیم و العیش السلیم فی احوال السید عبدالعظیم الحسنی (ع). تصحیح سید صادق حسینی اشکوری، قم : دارالحدیث.
کریمان، حسین. 1345. ری باستان. ج اول، تهران : انتشارات انجمن آثار ملی.
کریمیان. حسن و مهدی‌زاده، بهزاد. 1393. نقش وقف در توسعه کالبدی شهرهای ایلخانی؛ نمونه موردی : تبریز، سلطانیه و اوجان، فصلنامه وقف میراث جاویدان، 22، (86) : 50-23.
کریمیان حسن، محمدجعفر حاتمیان. 1394. نقش وقف در حفاظت از بناهای تاریخی و بافت کهن شهرها، نمونه موردی : بافت تاریخی تهران. فصلنامه وقف میراث جاویدان. 23، (88)، زیر چاپ.
کلانتری، حسین. سید احمد صالحی و قهرمان رستمی. 1389. نقش تاریخی وقف در شکل‌گیری شهر اسلامی، مطالعه موردی : شهر اصفهان. فصلنامه شهرهای ایرانی اسلامی، 1 (1) : 43-33.
کوثری، یحیی. 1374. ری پایتخت حکومتی. گردآورنده محمد یوسف کیانی، تهران : سازمان میراث فرهنگی کشور.
مشکینی، ابوالفضل و حجی ملایری، پریسا. 1387. تأثیر جهان‌بینی دینی در خلق فضاهای شهری، (نمونه موردی شهر : ملایر) همایش بین المللی وقف و تمدن اسلامی. ج3. اصفهان : نشر اسوه.
محمدی، محمود. 1379. تحلیل نقش متقابل وقف و شهرسازی برنامه‌ریزی فضایی ـ کالبدی راهبردهای جدید در توسعه و بهره‌وری بهینه موقوفات. فصلنامه وقف میراث جاویدان، 8 (2) : 105-95.
مصطفوی رجایی، مینودخت. 1351. وقف در ایران، تهران : بی‌جا.
نیشابوری، ظهیرالدین. 1332. سلجوقنامه. تهران : انتشارات خاور.
همدانی، رشیدالدین فضل الله. 1350. وقفنامه ربع رشیدی. تهران : انجمن اثار ملی ایران .
آرشیو اداره میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری شهرستان ری.
آرشیو اداره کل میراث فرهنگی صنایع دستی وگردشگری استان تهران.
Karimian, H. & Seyedein, S. (2011). Iranian Cities after collapse of Sasanian Kingdom. The International Journal of Humanities of the Islamic Republic of Iran, (18): 51-62.
Karimian, H. (2013). Form and Functionality of Ancient City of Rey in its Transition from Sasanian to Early-Islamic era. The First International Conference of Islamic Archaeology in the East. Cairo: Cairo University.