چشمه علی دامغان و علل تقدس آن

نوع مقاله : مقالۀ پژوهشی

نویسندگان

1 کارشناس ارشد معماری منظر، دانشگاه تهران. نویسنده مسئول

2 کارشناس ارشد معماری، سازمان نوسازی شهر تهران.

چکیده

توجه به عناصر طبیعی به دلیل نقشی که این عناصر در زندگی بشر داشته‌اند در بسیاری از فرهنگ‌های کهن من‌جمله ایران مرسوم بوده است. اهمیت این موضوع تا حدی بوده که در نظر ایشان برخی از این عناصر مقدس بوده و برای آن مراسم و آیین‌هایی به جا می‌آوردند. آب یکی از این عناصر طبیعی است که شکل‌گیری شهرها و توسعه تمدن بشری از دیرباز وابسته به آن بوده و هست. هر جا با تمدن شهری برجای مانده از زمان‌های دور روبرو می‌شویم، بدون شک در حوالی آن ردپای چشمه، رود یا رودهایی مشاهده می‌شود. این عنصر طبیعی در پهنه جغرافیایی ایران‌زمین به دلیل قرارگیری در اقلیم گرم و خشک اهمیتی دوچندان یافته و معضل کم‌آبی باعث می‌شود طیف وسیعی از باورهای مقدس ایرانیان به حفاظت از آب و جلوگیری از آلوده کردن آن اختصاص داشته باشد. از همین روست که در جای جای ایران، علی‌الخصوص در فلات مرکزی با آب‌هایی مقدس مواجه می‌شویم‌. آب‌های مقدسی که چشمه‌های مقدس، دریاچه‌های مقدس، قنات‌های مقدس را در بر می‌گیرد. آب‌های مقدسی که به وجود آورندگان آنها یا صاحبان آنها پیامبران، امامان و ائمه اطهار هستند. چشمه علی شهر دامغان ، به عنوان سرچشمه تنها رودخانه دایمی شهر که آب آن از چشمه‌های کف دریاچه و از کوه
 
– تپه آب ده شمال آن سرچشمه می‌گیرد، نمونه‌ای است از این فضاهای مقدس که قدمت آن به پیش از اسلام می‌رسد. این مکان در نظر ساکنین مقدس بوده و مردم به ریشه چنار 1000 ساله کنار چشمه دخیل می‌بندند. طبق بررسی شواهد و مستندات موجود در کتب تاریخی، حفاری‌های انجام شده و مشاهدات عینی صورت گرفته توسط نگارنده علت تقدس این مکان باید به واسطه حضور آب مقدسی باشد که از دل کوه خارج می‌شود. شاید این مکان نیایشگاهی مهری بوده باشد برای پرستش الهه مهر و ناهید در کنار آب : سه‌گانه آب، درخت، کوه.
 

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Cheshme Ali in Damghan and reasons for its sacredness

نویسندگان [English]

  • Seyedeh Parvaneh Ghazanfari 1
  • Mitra Karimi 2
چکیده [English]

Due to the role of natural elements in human life, attention to these elements was common in many ancient cultures, including Iran. This consideration was so important that some cultures believed in the sacredness of these natural elements and held ceremonies for them. Water is one of these natural elements. Formation of cities and development of human civilization relies on it and wherever remained urban civilization from ancient times is encountered, footprint of spring and rivers can be found around them. This natural element is doubly important in the geographical area of Iran considering region’s warm and dry climate. These factors alongside the longtime water shortage problem in Iran are the underlying reason for many Iranians beliefs being about protecting water and preventing its contamination. Thus, in many parts of Iran, especially in the central plateau, sacred waters can be found. These waters include sacred springs, lakes and canals. Also waters with their origins and existence linked to holy people such as Prophets and Imams are considered as sacred waters. Cheshme Ali in Damghan, as the origin of the only permanent river of the city, is an instance of these sacred places that dates back to the pre-Islamic era. This place is sacred for inhabitants and people consider the root of the 1000 year old nearby tree as holy and sacred. According to evidence and documents in historical books, excavations and observations of the author, the reason for the sacredness of this place is the sacred water originating from the mountain. Perhaps this place was a Mitra temple for worshiping Mitra and Nahid along with water: triad of water, tree, and mountain.
 

کلیدواژه‌ها [English]

  • Cheshme Ali
  • Damghan
  • Mountain
  • tree
  • sacred river
  • Anahita
افشارفر، ناصر. 1370. باستان‌شناسی و تاریخ هزاره‌های تاریک دامغان. تهران : انتشارات پارینه.
بهار، مهرداد. 1377. از اسطوره تا تاریخ. چاپ دوم. تهران : نشر چشمه.
بهار، مهرداد. 1376. پژوهشی در اساطیر ایران. چاپ دوم. تهران : نشر آگه.
بهار، مهرداد. 1376. جستاری چند در فرهنگ ایران. چاپ سوم. تهران : فکر روز.
بنی اسدی، علی. 1374.  سیمای استان سمنان، جلد 1؛ جغرافیا تاریخ و جغرافیای طبیعی. سمنان : دفتر امور اجتماعی و انتخابات استان سمنان.
نقی‌زاده، حسن. 1382. مشخصه‌های آب در فرهنگ ایرانی و تأثیر آن بر شکل‌گیری فضای زیست. مجله محیط‌شناسی، (32) : 92-71.
جوادی، شهره. 1386. اماکن مقدس در ارتباط با طبیعت (آب، درخت و کوه). باغ نظر، (18) : 22-12.
جوادی، شهره و عرب سلغار، ندا. 1392. تجلی قداست آب در آرامگاه سعدی شیراز. مجله باغ نظر، (26) : 22-13.
حقیقت، عبدالرفیع. 1362. تاریخ قومس. تهران : چاپ کیان.
خسروی، محمدباقر. 1378. آب در فرهنگ هنر و معماری ایرانی. فصلنامه هنر، (42) : 120-112.
شهرزادی، رستم. 1375. موبد رستم. مجله وهومن، (10) : 51-46.
صداقت کیش، جمشید. 1382. قنات‌های مقدس ایران. کتاب ماه هنر، (57و58) : 42-34.
طاهریا، محمدعلی. 1347. دامغان پایتخت 6000 ساله. اولین نشریه شورای جشن شاهنشاهی شهرستان دامغان، (1) : 20-11 .
عدل، شهریار. 1378. شرحی بر جغرافیای تاریخی دامغان. ت : کریمی، اصغر. مجموعه مقالات دومین کنگره تاریخ معماری و شهرسازی ایران، جلد4. تهران : سازمان میراث فرهنگی کشور .
کشاورز دامغانی، علی‌اصغر. 1370. تاریخ و جغرافیای دامغان. تهران : هیرمند.
کعبی‌پور، محبوبه. 1383.  بررسی تاریخی عناصر چهارگانه در دوران باستان ایران و نمودهای آن در دوره هخامنشی. مقالات اولین هم‌اندیشی هنر و عناصر طبیعت. تهران : فرهنگستان هنر.
کیانی، یوسف. 1368. شهرهای ایران. تهران : جهاد دانشگاهی.
محمد باری،آفاق و حامد هاشمی. 1376. مجموعه مقالات دومین اجلاس بین‌المللی جاده ابریشم. تهران :  دبیرخانه دومین اجلاس بین‌المللی جاده ابریشم.
موسسه علمی و فرهنگی نشر فضا. 1365. بناها و شهر دامغان.تهران : نشر فضا.
میرشکرایی، محمد. 1382. انسان و آب در ایران. کتاب ماه هنر،
میرشکرایی، محمد. 1382. خضر در باورهای عامیانه، کتاب ماه هنر،  (55و56) : 42-28.
میرشکرایی، محمد. 1382. فرهنگ و آداب. کتاب ماه هنر، (57 و 58) : 3.
هنیلز، جان. 1368. شناخت اساطیر ایران. ت : آموزگار، ژاله و تفضلی، احمد. چاپ اول. تهران : چشمه.