نقش برنامه‌ها و اقدامات عمرانی حاجی عبدالغفار نجم‌الملک در نوسازی راه خرم‌آباد-دزفول در دهۀ 1260 شمسی (مسیر کیالان)

نوع مقاله : مقالۀ پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه معماری، دانشکدۀ مهندسی عمران و معماری، دانشگاه شهید چمران اهواز، اهواز، ایران.

2 مربی گروه معماری، دانشکدۀ مهندسی عمران و معماری، دانشگاه شهید چمران اهواز، اهواز، ایران.

چکیده

بیان مسئله: با وجود تبیین شخصیت علمی و تجربیات نجم‌الملک در علوم مختلف، اقدامات عملی او در حیطة راه و ساختمان چندان مورد توجه نبوده است؛ حال آن‌که یکی از مهمترین اقدامات عمرانی او در خلال دو سفر به خوزستان و نوسازی راه خرم‌آباد-دزفول شکل گرفت که بخش مهمی از اسناد آن در دسترس است. همچنین ناشناخته‌بودن این مسیر مهم تاریخی در پژوهش‌های انجام‌شده، مغفول‌ماندن نقش او در این راستا را مضاعف نموده و موجب شده است برخی از پژوهشگران بسیاری از آثار مهم این سفرها را به دیگر دوره‌های تاریخی منسوب کنند. این پژوهش در پی پاسخ به این سؤال است که چه اقداماتی در راستای افزایش کیفیت راه خرم‌آباد-دزفول، اعم از بهبود سطح راه و ایجاد ابنیه و استحکامات لازم، توسط نجم‌الملک به عمل آمد و مجموع این اقدامات چه تأثیری در کیفیت و تردد در این مسیر برجای نهاد؟
هدف پژوهش: این پژوهش تلاش کرده برنامه‌ها و اقدامات عمرانی نجم‌الملک در راستای نوسازی راه خرم‌آباد-دزفول را بررسی و پیامدهای آن را تشریح نماید.
روش پژوهش: این پژوهش در دستة روش‌های مبتنی بر سامانة جستجوی کیفی و با راهبرد تفسیری-تاریخی انجام شده است. ابزار پژوهش استفاده از اسناد و نقشه‌های تاریخی موجود در سفرنامه‌ها، کتب، مقالات، گزارش‌ها و بایگانی‌هایی است که بعضاً در این پژوهش برای اولین بار منتشر خواهند شد.
نتیجه‌گیری: نتایج پژوهش نشان داد برنامه‌های نجم‌الملک و اجرای آن‌ها باعث بهبود چشمگیر کیفیت بستر راه به ویژه در نقاط بحرانی آن گشت و از سوی دیگر او با طراحی کاروانسراهای جدید مبتنی بر نیازهای فضایی نوین، نقش برجسته‌ای در تغییر گونة این ساختمان‌ها در منطقه ایفا کرد که از آنچه تا پیش از آن به ویژه در دورة صفویه وجود داشت، کاملاً متمایز است. این اقدامات شرایط عبور مناسب و امن از این مسیر را فراهم آورد که در اثر اغتشاشات سال‌های پایانی دورة قاجار از دست رفت.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The Role of Haji Abdulghaffar Najm Al-Mulk’s Civil Plans and Measures in Renovation of Khorramabad-Dezful Road in the 1880s (Kialan Route)

نویسندگان [English]

  • Kaveh Rostampour 1
  • Hasan Hekmat 2
  • Rouhollah Mojtahedzadeh 1
1 Assistant Professor, Department of Architecture, Faculty of Civil Engineering & Architecture, Shahid Chamran University of Ahvaz, Ahvaz, Iran.
2 Lecturer, Department of Architecture, Faculty of Civil Engineering & Architecture, Shahid Chamran University of Ahvaz, Ahvaz, Iran.
چکیده [English]

Problem statement: ThoughNajm Al-Mulk is better known for his scientific character and experience in various sciences, his practical actions related to roads and buildings have not received much attention. However, one of his most important civil works, whose essential part is documented and available, was carried out during his two trips to Khuzestan and the renovation of Khorramabad-Dezful road.The ignorance of this important historical road in past studies has doubled the neglect of his role in this path. This matter has encouraged some researchers to attribute many of the important works to his travels to other historical periods. This research seeks to answer the question that What measures, including improving the road and creating the necessary buildings and fortification, were taken to increase the quality of Khorramabad-Dezful road by Najm Al-Mulk? What effect did all these measures have on the quality and transportation of this route?
Research objective: This research attempts to examine the civil plans and measures of Najm Al-Mulkfor renovating Khorramabad-Dezful road and explain its consequences.
Research method: This research is a qualitativesystematic literature review using historical interpretive analysis.Data includes historical documents and maps in travelogues, books, articles, reports, and archives, some of which have been published for the first time.
Conclusion: The results showed that Najm Al-Mulk’s plans and their implementation significantly improved the quality of the roadbed, especially in its critical points. On the other hand, with designing new caravanserais (inns) based on modern spatial needs, he played a significant role in changing the type of these buildings in this region, which are quite different from what existed before, especially in the Safavid period.These measures provided the conditions for a safe and secure passage of this route, which was lost due to the disturbances of the last years of the Qajar period.

کلیدواژه‌ها [English]

  • : Najm Al-Mulk
  • Lorestan
  • Khuzestan
  • Khorramabad-Dezful road
  • Kialan
احتشامی، منوچهر؛ لقایی، آزیتا و معزی، فاطمه. (1383). خوزستان و لرستان در عهد ناصری. تهران: مؤسسة مطالعات تاریخ معاصر ایران.
 ادموندز، سیسیل جان. (1362). دو سفرنامه دربارة لرستان (ترجمة سکندر امان‌اللهی بهاروند و لیلی بختیار). تهران: نشر بابک.
 اسلامی‌نسب، مهتاب؛ افخمی، بهروز، شهبازی شیران، حبیب و رضالو، رضا. (1397). مکان‌یابی شهر باستانی شاپورخواست بر اساس شواهد باستان‌شناختی و منابع مکتوب تاریخی. پژوهش‌های باستان‌شناسی ایران، 8(18)، 103-122.
 اعتمادالسلطنه. (1350). روزنامة خاطرات اعتمادالسلطنه (به کوشش ایرج افشار). چاپ دوم. تهران: انتشارات امیرکبیر.
 ایزدپناه، حمید. (1355). آثار باستانی و تاریخی لرستان. ج. 2. تهران: انجمن آثار ملی.
 بهرامی، روح‌الله و شهیدانی، شهاب. (1397). بررسی چگونگی تأسیس و توسعه تلگراف‌خانه‌های لرستان در عهد ناصری. پژوهشنامة تاریخ‌های محلی ایران، 7(1)، 191-212.
 پاپی بالاگریوه، مرادعلی. (1387). تبار هخامنش دیار بالاگریوه. ج. 2. خرم‌آباد: انتشارات افلاک.
 پاکدامن، ناصر. (1353). میرزا عبدالغفار نجم‌الدوله و تشخیص نفوس دارالخلافه. فرهنگ ایران‌زمین، (20)، 324-395.
 پرویز، احمد. (1399الف). کاروانسرای گوشه شینه‌شاه (قسمت اول). تاریخ مراجعه: 5/10/1399، قابل دسترس در: http://www.instagram.com/p/CJJ1DzwHW34/?utm_medium=copy_link
پرویز، احمد. (1399ب). کاروانسرای گوشه شینه‌شاه (قسمت دوم). تاریخ مراجعه: در 5/10/1399، قابل دسترس در: http://www.instagram.com/p/CJLYIATH2oy/?utm_medium=copy_link
پرویز، احمد. (1399ج). هشت منزل از خرم‌آباد تا لور تا دزفول. تاریخ مراجعه: 10/10/1399، قابل دسترس در: http://www.instagram.com/p/CJYD0Cgn5Kl/?utm_medium=copy_link
 ثقفی، مریم. (1394الف). بررسی تعامل تنجیم و طبابت با مرور اجمالی بر فعالیت‌های حاجی نجم‌الدوله و خاندان وی. تاریخ پزشکی، 7(22)، 73-105.
 ثقفی، مریم. (1394ب). عبدالغفار نجم‌الملک و نقش او در دورة گذار از دانش جغرافیای سنتی به جغرافیای نوین. گنجینة اسناد، 25(2)، 62-77.
 ثقفی، مریم. (1397). تحلیل و تصحیح نسخة خطی رسالة قواعد تلگراف یا رسالة قرب و بعد ولایات. پیام بهارستان، 10(113)، 293-322.
 جعفری، علی‌اکبر و سلیمانی، بتول. (1396). قراسواران و ناکارآمدی تأمین امنیت راه‌ها و جاده‌ها در دورة قاجار. تاریخ‌نامة ایران بعد از اسلام، 8(15)، 1-27.
 چریکف. (1358). سیاحتنامة مسیو چریکف (ترجمة آبکار مسیحی و به کوشش علی اصغر عمران). تهران: امیرکبیر.
 حاجی‌زاده، کریم؛ اسلامی‌نسب، مهتاب و محمدیارلو، مجید. (1394). بررسی شاهراه باستانی همدان-خوزستان در دورة ساسانی و اوایل دورة اسلامی؛ منطقة مورد مطالعه: مسیر خرم‌آباد- پل‌دختر. دومین همایش ملی باستان‌شناسی ایران، مشهد: دانشگاه بیرجند.
 حسنعلی‌خان افشار. (1382). سفرنامة لرستان و خوزستان (تصحیح و پژوهش حمیدرضا دالوند). تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
دانایی‌فر، مطهره و تهرانی، فرهاد. (1394). معرفی نقشه‌های نجم‌الملک (میرزا عبدالغفار خان اصفهانی) در سفر خوزستان: اراضی محمره. اثر، (69)، 79-92.
 دبیرسیاقی، سید محمد. (1382). نجم‌الدوله دانشمندی جامع علوم و فنون قدیم و جدید. پیک نور، (4)، 3-10.
 دمورگان، ژان ژاک. (1398). سفرنامة دمورگان (ترجمة کاظم ودیعی ). ج. 2. چاپ دوم. تهران: دنیای کتاب.
 دوبد، کلمنت. (1371). سفرنامة لرستان و خوزستان (ترجمة محمدحسین آریا). تهران: شرکت انتشارات علمی فرهنگی.
 دوراند، الا. (1346). سفرنامة دوراند (ترجمة علی‌محمد ساکی). خرم‌آباد: کتابفروشی محمدی.
 راولینسن، هنری. (1362). گذر از ذهاب به خوزستان (ترجمة سکندر امان‌اللهی بهاروند). تهران: انتشارات آگاه.
 رجبی، سید صفر. (1371). راه‌های خوزستان در نخستین قرون اسلامی. اثر، (22و23)، 208-212.
 رزم‌آرا، حاج علی. (1320). جغرافیای نظامی لرستان. تهران: ستاد بزرگ ارتشتاران.
 رنجبر، رضا. (1396). نجم‌الدوله و اولین کتاب درسی فلسفة جدید در ایران. تاریخ علم، 15(1)، 37-48.
 سادات موسوی، سید امیر. (1394). میرزا عبدالغفار نجم‌الدوله از پیشگامان ورود علوم جدید به ایران. میراث علمی اسلام و ایران، 4(2)، 95-117.
 ساکی، علی‌محمد. (1343). جغرافیای تاریخی و تاریخ لرستان. تهران: انتشارات محمدی.
 سبزی، موسی؛ هژبری نوبری، علیرضا؛ همتی ازندریانی، اسماعیل و بهرامی، محمد. (1397). محوطه‌ها و استقرارهای پارتی شمال و شمال‌غربی استان لرستان. پژوهش‌های باستان‌شناسی ایران، 8(18)، 83-101.
 سبزی، موسی؛ همتی ازندریانی، اسماعیل و امیدی، کاظم. (1398). بررسی جایگاه و اهمیت قلعة ساسانی شاه جغل (جقله) بروجرد در حفظ امنیت راه‌های منطقة زاگرس مرکزی. تاریخ اسلام و ایران، 29(44)، 35-54.
 سجادی، علی. (1383). راه‌های باستانی و پل‌های تاریخی لرستان. راه ابریشم، (68و69).
 سجادی، علی. (1393). بررسی راه‌های باستانی و تأسیسات بین‌راهی دوره‌های تاریخی و اسلامی لرستان. (گزارش منتشرنشده)، مرکز اسناد ادارة کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان لرستان.
 سجادی، علی. (1394). بازشناسی شاخه‌ای از جادة ابریشم-جادة خراسان در زاگرس میانی بر اساس منابع تاریخی و شواهد باستانشناسی. دومین همایش ملی باستان‌شناسی ایران. مشهد: دانشگاه بیرجند.
 سجادی، علی. (1398). بازشناسی راه‌های قدیمی همدان به خوزستان بر اساس منابع تاریخی و شواهد باستانشناسی. اولین کنفرانس ملی دوسالانه باستان‌شناسی و تاریخ هنر ایران. بابل: دانشگاه مازندران.
 سجادی، علی. (1399). واکاوی دوره‌های ساخت آرامگاه شینه‌شا خرم‌آباد. اثر، 41(2)، 241-257.
 شاهرخی، سید علاءالدین و نعمتی، محمدعلی. (1397). بررسی روند ساخت راه تهران به خوزستان و تأثیر آن بر اوضاع اجتماعی لرستان در دو دهه پس از 1300. تحقیقات تاریخ اجتماعی، 8(2)، 1-35.
 کرم‌زاده، فرشاد. (1396). عبدالغفار نجم‌الدوله؛ گذار از جغرافیای سنتی به نوین در دورة قاجار. تاریخ علم، 15(1)، 107-130.
 فریدالملک همدانی، میرزا محمدعلیخان. (1354). خاطرات فرید (گردآورنده: محمد فرید). تهران: انتشارات زوّار.
 قراگوزلو، حاجی عبدالله خان. (1382). مجموعة آثار (مقدمه، تصحیح و تعلیقات: عنایت‌الله مجیدی). تهران: مرکز نشر میراث مکتوب.
 کاشانی، میرزا تقی خان. (1370). گنج شایگان (به همت جمشید مظاهری). دانشکدة ادبیات و علوم انسانی دانشگاه اصفهان،2(3)، 127-206.
کتابی، احمد. (1385). پیشگامان بررسی‌های جمعیت‌شناختی در ایران؛ عبدالغفار خان نجم‌الدوله و میرزا ابوطالب زنجانی. نامة انجمن جمعیت‌شناسی ایران، (2)، 7-36.
کریمی، بهمن. (1329). راه‌های باستانی و پایتخت‌های قدیمی غرب ایران. تهران: انتشارات بانک ملی.
مترجم، عباس و حیدری، محمد. (1396). تحلیل تاثیر راه‌های باستانی در شکل‌گیری استقرارگاه‌های باستانی و تاریخی الشتر (مبتنی بر تحلیل‌های فضایی GIS). مطالعات باستان‌شناسی پارسه، 1(2)، 21-36.
محمودمیرزا قاجار. (1390). عهد حسام (سفرنامة لرستان و خوزستان)، سال 1245 قمری (به کوشش ایرج افشار). تهران: میراث مکتوب.
 نجم‌الملک، حاج عبدالغفار. (1341). سفرنامة خوزستان (به کوشش محمد دبیرسیاقی). تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
 نجم‌الملک، حاج عبدالغفار. (1386). سفرنامة دوم نجم‌الدوله به خوزستان (تصحیح، تحشیه و تعلیقات: احمد کتابی). تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
 نیک‌سرشت، ایرج و سلیمانی‌تبار، محمد. (1399). نجم‌الدوله و فیزیک. تاریخ علم، 18(1)، 281-322.
 والیزاده معجزی، محمدرضا. (1380). تاریخ لرستان روزگار قاجار، از تأسیس تا کودتای 1299 (به کوشش حسین و محمد والیزاده معجزی). تهران: انتشارات حروفیه.
 ویلسن، آرنولد. (1347). سفرنامة ویلسن (ترجمه و تلخیص: حسین سعادت نوری). تهران: انتشارات وحید.
 هدایت، محمدعلی. (1388). معرفی رسالة پیشنهادات نجم‌الملک به ظل‌السلطان. پیام بهارستان، 2(6)، 965-988.
 یاوری، مصطفی. (1397). بررسی دلایل حرکت زمین در رسالة قانون ناصری از عبدالغفار نجم‌الدوله. تاریخ علم، 16(1)، 115-139.
 یوسف‌وند، یونس و نیستانی، جواد. (1398). راه‌های ارتباطی بخش غربی استان لرستان (طرهان) در دورة ساسانی و سده‌های آغازین اسلامی (با تأکید بر مسیرهای بهاره). تاریخ اسلام و ایران، 29(44)، 165-193.
 
 Baring, W. (1882). Memorandum on the Route from Burujird to Dizful by Khoramabad. Retrieved May 22, 2020 from http://www.qdl.qa/en/archive/81055/vdc_10000000083.0x000076.
 Bell, M. S. (1885). Military Report on South-West Persia including the Province of Khuzistan (Arabistan), Luristan and Part of Fars. Retrieved May 14 2021 from http://www.qdl.qa/en/archive/81055/vdc_100023694939.0x000011.
 Schindler, A. H. (1879). Reisen im sȕdwestlichen und nördlichen persien. Zeitschrift der GESSELSCHAFT FUR ERKUNDE zu Berlin. Berlin: Verlag Von Dietrich Reimer.
 Stein, M. A. (1940). Old Routes of Western Iran: Narrative of an Archaeological Journey Carried out and Recorded. London: MacMillan.
 Wilson, A. T. (1912). Military Report on South-West Persia. Vol.V:  LURISTAN. Retrieved from http://www.qdl.qa/en/archive/81055/vdc_100037084540.0x000002.