بررسی نقش باد در شکل‌دهی منظر انسان‌ساخت سیستان و راهکارهای به‌کارگیری و مقابله با آن به استناد منابع تاریخی

نوع مقاله : مقالۀ پژوهشی

نویسندگان

استادیار معماری، دانشکدۀ هنر و معماری، دانشگاه زابل، زابل، ایران.

چکیده

بیان مسأله: وزش بادهای تقریباً دائمی در طول سال، مشخصه اصلی اقلیم سیستان به شمار می‌رفته است. این پدیده اقلیمی، تأثیرِ غیرقابل‌انکاری بر روش زندگی، معاش و معماریِ مردم داشته و آنان را واداشته در طول تاریخ، با ابداع راهکارهایی خلاقانه و بومی، به مقابله با اثرات مضر این پدیده طبیعی پرداخته و همچنین با ارائه ابزارها و ترفندهای گوناگون، درصدد به خدمت گرفتن این نیروی طبیعی برآیند. قوه خلاقه ساکنان این سرزمین در بهکارگیری و مقابله با پدیده باد، منظرِ انسان‌ساختِ این منطقه و شیوه زندگی مردمِ آن را به ‌شدت تحت تأثیر قرار داده است؛ به‌گونه‌ای که سیّاحان و افرادی که در ادوار مختلف گذرشان به این سرزمین افتاده، ضمن اشاره به منظرِ متأثر از شرایط اقلیمی خاص منطقه، هر یک، ‌گوشه‌ای از راهکارهای به کار گرفته‌شده توسط مردم بومی را در نوشتههای خود منعکس کردهاند.
بیان مسئله: وزش بادهای تقریباً دائمی در طول سال از قدیم‌الایام، مشخصة اصلی اقلیم سیستان به شمار می‌رفته است. این پدیدة اقلیمی، تأثیرِ غیرقابل‌انکاری بر روش زندگی، معاش و معماریِ مردم این مرزوبوم داشته و آنان را واداشته در طول تاریخ، با ابداع راهکارهایی خلاقانه و بومی، به مقابله با اثرات مضر این پدیدة طبیعی پرداخته و همچنین با ارائة ابزارها و ترفندهای گوناگون، درصدد به‌خدمت‌گرفتن این نیروی طبیعی برآیند. قوة خلاقة ساکنان این سرزمین در به‌کارگیری و مقابله با پدیدة باد، منظرِ انسان‌ساختِ این منطقه و شیوة زندگی مردمِ آن را به ‌شدت تحت تأثیر قرار داده است، به‌گونه‌ای که سیّاحان و افرادی که در ادوار مختلف گذرشان به این سرزمین افتاده، ضمن اشاره به منظرِ متأثر از شرایط اقلیمی خاص منطقه، هر یک، ‌گوشه‌ای از راهکارهای به‌کار‌گرفته‌شده توسط مردم بومی را در نوشته‌های خود منعکس کرده‌اند.
هدف پژوهش: این نوشتار درصدد است تا از منابع مختلفِ معتبر تاریخی، نحوة مقابله و به‌کارگیری باد توسط بومیان سیستان را شناسایی کرده و به دسته‌بندی آن‌ها بپردازد. مطالعات میدانی به‌ویژه در روستاهای سه‌کوهه و قلعه‌نوی سیستان نشان می‌دهد که در دورة معاصر نیز، معماران بومی به نحو مناسبی از تکنیک‌های بهره‌گیری از انرژی باد در مسکن بومی استفاده می‌کنند.
روش پژوهش: پژوهش حاضر در نظام پژوهش‌های کیفی و با استفاده از روش تحلیلِ محتوا، ضمن کاوش در متون کهن، اشاراتی را که به تأثیرپذیری روش زندگی و مسکن مردم سیستان از پدیدة اقلیمی باد می‌پردازند، یافته و با تأویل آن‌ها، هدف و راهکار به‌کارگرفته‌شده در هرکدام از موارد را مورد بررسی قرار داده است.
نتیجهگیری: نتایج مطالعات نشان می‌دهد که سیستانیان از گذشته‌های دور، راهکارهایی خردمندانه برای انحراف باد قبل از رسیدن به سکونتگاه و استفاده و بهره‌گیری از باد در داخل سکونتگاه به‌کار می‌گرفته‌اند که احیا و به‌روزرسانی این راهکارها می‌تواند پاسخی مناسب برای شرایط امروز منطقة سیستان باشد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

A Study of the Wind’s Role in Shaping the Man-made Landscape of Sistan and the Methods of Utilizing and Dealing with it Based on Historical Sources

نویسندگان [English]

  • Abolfazl Heidari
  • Jamshid Davtalab
Assistant Professor, University of Zabol Faculty of Art and Architecture, Zabol, Iran.
چکیده [English]

Problem statement: Almost constant winds blowing throughout the year have always been the main feature of the region of Sistan since ancient times. This climatic phenomenon has had a significant impact on the lifestyle, livelihood, and architecture of the residents of this region and has forced them to devise creative solutions to deal with the harmful effects. However, these people have also developed various techniques and methods to harness the power of this natural force. The creativity of the residents in dealing with and utilizing the winds of Sistan has greatly influenced the built landscape of the region and the lifestyle of its people. Individuals who have visited this land in different periods throughout history have mentioned this influence and have discussed the techniques used by the indigenous people of Sistan in their writings.
Research objective: Using credible historical documents and sources, this study attempts to identify and classify the techniques and methods through which the indigenous residents of Sistan deal with the region’s winds. Field studies carried out in Sistan, especially in Sekooheh and Qaleh-no villages, indicate that the local architects of the region implement wind-harnessing techniques in constructing the native abodes of the region even to this date.
Research method: This research was a qualitative study that used content analysis to examine historical texts to find mentions of the influence of the wind on the lifestyle and architecture of the indigenous residents of Sistan and to identify the aim and effect of each technique by interpreting the findings.
Conclusion: The results show that the indigenous residents of Sistan have devised effective techniques to redirect the wind before it reaches their settlements and to utilize this natural phenomenon inside their houses since ancient times. Reviving and modernizing these techniques can help improve the current condition of housing in Sistan.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Wind
  • Built Landscape
  • Indigenous Solution
  • Construction Technique
  • Sistan
ابن حوقل، محمد. (1345). سفرنامة ابن حوقل (قرن 4 ه. ق). (ترجمة جعفر شعار). تهران: امیرکبیر.
احمدی کرویق، حسن. (1378). جغرافیای طبیعی تاریخی سیستان، سفر با سفرنامه‌ها. تهران: حسن احمدی.
اصطخری، ابواسحق ابراهیم. (1347). مسالک‌وممالک (قرن 5 و 6 ه. ق.) (ویراستة ایرج افشار). تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
افشار سیستانی، ایرج. (1369). سیستان‌نامه. تهران: مرغ آمین.
افشار سیستانی، ایرج. (1370). عشایر و طوایف سیستان و بلوچستان. تهران: نسل دانش.
اکبری، احمد. (1366). بررسی مهاجرت و حاشیه‌نشینی در شهر زابل. زاهدان: سازمان برنامه و بودجه سیستان و بلوچستان.
بلخی، ابوالمؤید. (1353). عجایب البلدان. (ترجمة م. مصحح). تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
بوترابی، محمد. (1356). سیستان و مسائل عمرانی آن. تهران: سازمان برنامه و بودجه.
بهار، ملک‌الشعرا. (1314). تاریخ سیستان (445-725 ه. ق). تهران: زوار.
بیزلی، الیزابت؛ هارورسن، مایکل و روف، سوزان. (1392). معماری و آبادانی بیابان: ‏ بناهایی برای زیستن در فلات ایران (ترجمة مهدی گلچین عارفی و نگار صبوری). تهران: روزنه.
توسلی، محمود. (1381). ساخت شهر و معماری دراقلیم گرم وخشک ایران. تهران: پیام.
تیت، جورج پیتر. (1362). سیستان؛ تاریخ حدود و ثغور جغرافیائی، آثار باستانی و ذکر ساکنین آن. (ترجمة غلامعلی رئیس‌الذاکرین). زاهدان: اداره کل ارشاد اسلامی سیستان و بلوچستان.
تیت، جورج پیتر. (1364). سیستان (ترجمة س. موسوی). زاهدان: ادارة کل ارشاد اسلامی سیستان و بلوچستان.
تیت، جورج پیتر. (1378). مجموعة جغرافیای تاریخی سیستان. (ترجمه و ویراستة حسن احمدی). تهران: مؤلف.
جیهانی، ابوالقاسم‌بن‌احمد. (1368).  اشکال العالم (قرن 4 ه. ق.) (ترجمة علی‌بن‌عبدالسلام کاتب). تهران: به نشر.
حیدری، ابوالفضل. (1394). مطالعه و تحلیل شیوه‌های بومی استفاده از باد در جهت الگوگیری و اصلاح معماری مسکن روستایی  سیستان. (پایان‌نامة منتشرنشدة دکتری معماری). دانشگاه علم و صنعت ایران، تهران،‌ ایران.
حیدری، ابوالفضل و داوطلب، جمشید. (1399). بررسی و شناخت اثر خارخانه بر میزان سرعت باد در مسکن بومی سیستان. جغرافیا و آمایش شهری- منطقه‌ای، 10(35)، 49-64.
داوطلب، جمشید و حیدری، ابوالفضل. (1399). بررسی تحلیلی-عددی میزان اثر رطوبتی خارخانه در مسکن بومی سیستان. مسکن و محیط روستا، 39(169)، 89-100.
دمشقی، شمس‌الدین ابو عبدالله محمد بن ابی طالب. (1357). نخبه الدهر فی عجایب البر و البحر (ترجمة حمید طبیبیان). تهران: فرهنگستان ادب و هنر ایران.
رازجویان، محمود. (1388).  آسایش به وسیلة معماری همساز با اقلیم. تهران: دانشگاه شهید بهشتی.
سایکس، سرپرسی. (1315). هشت سال در ایران یا ده هزار میل سیر در کشور شاهنشاهی (سفرنامة ژنرال سرپرسی سایکس). (ترجمة ح. سعادت‌نوری). اصفهان: عرفان.
سایکس، سرپرسی. (1323). تاریخ ایران. (ترجمة م. فخرداعی گیلانی). تهران: وزارت فرهنگ.
سایکس، سرپرسی. (1378). خاطرات سفر چهارم به ایران. در: جغرافیای تاریخی سیستان (سفر با سفرنامه‌ها). (ترجمه و تدوین: حسن احمدی). تهران: مؤلف.
سرتیپی‌پور، محسن. (1388). آسیب‌شناسی معماری روستایی بسوی سکونتگاه مطلوب. تهران: شهیدی.
نجارسلیقه، محمد. (1382). توجه به باد در ساخت کالبدی شهر زابل. جغرافیا و توسعه، 1(2)، 109-121.
طبری، محمدبن‌جریر. (1351). تاریخ طبری (ترجمة ابوالقاسم پاینده). تهران: اساطیر.
فاضل‌نیا، غریب؛ کیانی، اکبر؛ خسروی، محمدعلی و بندانی، میثم. (1390). بررسی انطباق الگوی بومی توسعة کالبدی-فیزیکی روستای تمبکاء شهرستان زابل با جهت حرکت طوفان‌های شن و ماسه. مسکن و محیط روستا، (136)، 3-16.
قزوینی، زکریا بن محمد بن محمود. (1373). آثار البلاد و اخبار العباد (قرن 7 ه. ق.) (ترجمة جهانگیرمیرزا قاجار). تهران: امیرکبیر.
گروت، لیندا و وانگ، دیوید. (1384). روش‌های تحقیق در معماری. (ترجمة علیرضا عینی‌فر). تهران: دانشگاه تهران.
لسترنج، گای. (1337). جغرافیای تاریخی سرزمین‌های خلافت شرقی. (ترجمة محمود عرفان). تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
لندور، هنری ساوج. (1378). در سرزمین‌های محسود. در: جغرافیای تاریخی سیستان (سفر با سفرنامه‌ها). (ترجمه و تدوین: حسن احمدی). تهران: مؤلف.
لندور، هنری ساوج. (1388). اوضاع سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی، بازرگانی ایران در آستانة مشروطیت. در سرزمین آرزوها. (ترجمه و گردآوری: ع. عبدالرشیدی). تهران: اطلاعات.
معماریان، غلامحسین؛ محمدمرادی، اصغر؛ حسینعلی‌پور، سیدمصطفی؛ حیدری، ابوالفضل و دودی، سعیده. (1396). تحلیل رفتار باد در تهویة طبیعی مسکن بومی روستای قلعه‌نوی سیستان به کمک CFD.  مسکن و محیط روستا، (157)، 21-36.
مک‌ماهون، سرآرتور هنری. (1378). مجموعة جغرافیای تاریخی سیستان (ترجمه و تدوین حسن احمدی). تهران: مؤلف.
 
Forbes, J. R. (1955). Studies in Ancient Technology. Leiden: E. J. Brill.
McMahon, S. H. (1906). Recent Survey and Exploration in Seistan. Royal Geographical Society, 28(3&4).