بازشناسی گونه‌های از نقاشی ایران به‌مثابه هنر اسلامی تحت گفتمان قدرت حاکم

نوع مقاله : مقالۀ پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه هنر اسلامی، دانشکدة هنر و معماری، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران

چکیده

بیان مسئله: طی چهل سال اخیر نظام جمهوری اسلامی ایران همواره در نظر داشته تا با ژرفابخشی به مفهوم واژگان هنر اسلامی در نقاشی، از این مکانیسم بصری بهره بهینه‌ای ببرد و مبتنی بر آن توان معنادهی به گفتمان خویش را تحکیم کند. این موضوع سبب اطلاق عنوان هنر اسلامی به گونه‌هایی از نقاشی شده است. گونه‌هایی که چه به یادگارمانده از سده‌های پیشین تاریخی (در پنج گرایش نگارگری، تذهیب، گل‌ومرغ، نگارگری نو و نقاشی قهوه‌خانه‌ای) و چه نشأت گرفته از رویدادهای سیاسی-اجتماعی همین دوران، اگرچه دارای محتوا و اصول زیبایی‌شناختی مختص به خویش هستند، لیکن همگی تقریباً یکسان و مشابه در اذهان عامه تجلی می‌یابند.
هدف پژوهش: بر همین اساس، پژوهش حاضر در پی کسب شناخت دال‌هایی برآمده که تحت گفتمان نظام در این گونه‌ها به نحوی مفصل‌بندی شده‌اند تا دلالت‌گر معنایی اسلامی باشند.
روش پژوهش: بر مبنای نظریه گفتمان لاکلا و موفه و تحلیل کیفی محتوایی تلاش شده تا تمامی عناصر گفتمانی گونه‌های مورد بحث مشخص شوند.
نتیجه‌گیری: بررسی‌ها نشان می‌دهند که گونه‌های «نقاشی ایرانی»، «نقاشی سنتی»، «نقاشی انقلاب» و «نقاشی دفاع مقدس» به ترتیب دارای دال‌های: 1. اشراقی، عرفانی و حماسی 2. اخلاقی، معنوی و الوهی 3. عقیدتی، تبلیغی و حق‌طلبانه 4. ارزشی، آرمانی و پایدارمدارانه هستند. دال‌هایی که چون همگی حول دال مرکزی گفتمان قدرت یعنی اسلام شیعی سامان یافته‌اند، بنابراین سبب پنداشته شدن همگی این گونه‌ها تحت عنوان هنر اسلامی شده‌اند. به گونه‌ای که هریک در ساحت‌های معنایی متفاوت از اسلام تاریخی-تمدنی، اسلام دینی-تعلیمی، اسلام حاکمیتی و اسلام سیاسی نه‌تنها منجر به پربارشدن و تجلی سایر دال‌های گفتمانی نظام شده‌اند، بلکه تحقق‌بخش اهداف سیاسی گوناگونش نیز بوده‌اند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Recognition of Several Iranian Painting Genres as Islamic Art through the Discourse of Dominant Power

نویسنده [English]

  • Fahimeh Zarezadeh
Assistant Professor of Islamic Art Department, Faculty of Art & Architecture, Tarbiat Modarres University, Tehran, Iran.
چکیده [English]

Problem statement: Over the last 40 years, the Islamic Republic of Iran has always attempted to deepen the concept of “Islamic Art” in painting to exploit it for reinforcing its conceptual discourse. Hence, some painting genres have been categorized as Islamic art. Such genres may be remnants of previous centuries (Miniature, Illumination, Gol-o-Morgh, New Miniature and Qahvekhane’i paintings) or originate from sociopolitical events of the era with their idiosyncratic content and aesthetics. However, all of them have a similar representation in people’s minds.
Research objective: This study aims to identify articulated predications that convey Islamic meaning according to the regime’s discourse.
Research method: This study employed Laclau and Mouffe’s discourse analysis as well as qualitative content analysis to identify all discourse elements of stated genres.
Conclusion: The findings revealed that the genres of Iranian painting, traditional painting, revolutionary painting, and ‘holy defense’ painting respectively have the following predications: 1) revelatory, mystical, and epic; 2) moral, spiritual, and divine; 3) ideological, propagandistic, and justice-oriented; 4) idealistic, value-based, and resilience. The said predications are centered on the pivotal discourse of the dominant power, i.e., Shia Islam; therefore, all of them can be categorized as Islamic art. In different conceptual realms of historic–civil Islam, each of the said genres, theological–didactic Islam, ideological-sovereign Islam, and political-ideological Islam, has enriched other discourse predications and helped achieve different political goals.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Painting genre
  • Dominant discourse
  • Predication
  • Islamic Republic of Iran
آرون، ریمون. (1370). مراحل اساسی اندیشه در جامعه‌شناسی (ترجمه باقر پرهام). تهران: سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی.
آژند، یعقوب. (1392). نگارگری ایران. تهران: سمت.
آوینی، محمد. (1370). جاودانگی و هنر. تهران: برگ
آوینی، سید مرتضی. (1393). هنر متعهد در خدمت هیأت تراز انقلاب اسلامی. شمسه رستاخیز جان. 1(3)، 6-35.
ابوالقاسمی، محمدرضا. (1394). ملاحظاتی درباره زیباشناسی نگارگری ایرانی. پژوهش‌های ایرانشناسی، 5(1)، 15-32.
اتینگهاوزن، ریچارد و گرابار، الگ. (1386). هنر و معماری اسلامی (ترجمه یعقوب آژند). تهران: سمت.
اداره کل حفظ و نشر ارزش‌های دفاع مقدس. (1388). قاب‌های حماسه. قم: سپاه پاسداران انقلاب اسلامی
اسدی، مرتضی و نادعلیان، احمد. (1392). بررسی تأثیر ایدئولوژی و تفکر سیاسی در به کارگیری عناصر تصویری در آثار نقاشی انقلاب اسلامی. نگره. 7 (25)، 65- 87.
اسدی، مرتضی. (1385). هنر اعتراض، هنر انقلاب. هنرهای تجسمی،7 (25)، 54- 57.
اسدی، بیژن. (1371). سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران. قم: دفتر تبلیغات  اسلامی.
اسکندرپور خرمی، پرویز و شفیعی، عاطفه. (1390). نگارگری ایرانی تجلیگاه ملکوت خیال (با تأکید بر آرای شیخ شهاب‌الدین سهروردی درباره عالم خیال (مثال)). هنرهای زیبا-هنرهای تجسمی، 12(48)، 19-28.
اسکندری، ایرج. (1385). جنبش هنر انقلابی ایران. هنرهای تجسمی،7 (25)، 50- 53.
اسکندری، ایرج. (1387). انقلاب و انقلابی‌گری در نقاشی معاصر ایران. تندیس، (142)، 10.
اعتصام، ایرج؛ فرمهینی فراهانی، رضا و اقبالی، سیدرحمان. (1392). سیر تحولات فرمی در طراحی معماری بناهای فرهنگی در معماری معاصر ایران. هویت شهر، 7 (14)، 25-36.
براتی، پرویز. (1393). سرگذشت نقاشی در ایران. تهران: افق.
بلر، شیلا و بلوم، جاناتان. (1387). سراب هنر اسلامی (ترجمه فرزانه طاهری). باستانشناسی و تاریخ. 23 (1)، 48- 92.
بورکهارت، تیتوس. (1369). هنر مقدس، اصول و ارزش‌ها (ترجمه جلال ستاری). تهران: سروش
بینیون، لارنس. (1378). سیر تاریخ نقاشی ایرانی (ترجمه مهدی حسینی). تهران: امیرکبیر
پنجه‌باشی، الهه. (1395).  مطالعه تحلیلی و تطبیقی نقش‌مایه مرغ در نقاشی‌های گل ومرغ لطفعلی شیرازی. نگره، 10(39)، 60-75.
پورمند، حسنعلی و داوری، روشنک. (1391). تصویر شاهانه و بازنمایی قدرت در قاجاریه (مطالعه تطبیقی هنر دوره فتحعلیشاه و ناصرالدین‌شاه قاجار در گفتمان قدرت). مطالعات تطبیقی هنر، 2(4)، 93-105.
ترنر، برایان. اس. (1390). رویکردی جامعه‌شناختی به شرق‌شناسی، پست‌مدرنیسم  و جهانی شدن (ترجمه محمدعلی محمدی). تهران: یادآوران.
حسینی، سید رضا. (1391). تاریخ نقاشی در ایران. تهران: مارلیک.
حسین‌آبادی، زهرا و محمدپور، مرضیه. (1395). بررسی تأثیر نقاشی‌های قهوه‌خانه‌ای با موضوعات مذهبی بر روی باورهای عامه مردم. جلوه هنر، 4(16)، 69-78.
حسینی راد، عبدالمجید و خلیلی، مریم. (1391). بررسی نقش جریان‌های فکری و حکومتی در رویکرد ملی‌گرایانه نقاشی نوگرای ایران در دوران پهلوی. هنرهای زیبا-هنرهای تجسمی، 13(49)، 5-17.
خزائی، محمد. (1387). هنر انقلاب اسلامی. کتاب ماه هنر، (119)، 4.
دشتی‌زاده، مریم؛ جوانی، اصغر و سجودی، فرزان. (1395). واکاوی تغییرات مفهومی هنر اسلامی در مجموع‌های موزه‌ای. مطالعات تاریخ فرهنگی، 8(30)، 31-55.
ربیعی پورسلیمی، محمدرضا و افشار مهاجر، کامران. (1398). تحلیل گفتمان نقاشی دفاع مقدس در دوران جنگ (در مقایسه با نقاشی جنگ در شوروی). باغ نظر، 16 (73)، 5- 16.
ربیعی پورسلیمی، محمدرضا و افشارمهاجر، کامران. (1398). تحلیل گفتمان نقاشی دفاع مقدس در دوران جنگ (در مقایسه با نقاشی جنگ شوروی). باغ نظر، 16(73)، 5-16.
رضائی جعفری، محسن، آقاحسینی، علیرضا و علی‌حسینی، علی. (1395). گفتمان انقلاب اسلامی ایران و الزامات اشاعه ارزش‌های آن در عصر جهانی‌شدن بر اساس نظریه گفتمان لاکلا و موفه. مطالعات راهبردی سیاست‌گذاری عمومی، 6(20)، 85-110.
رهبر، ایلناز؛ طاووسی، محمود؛ افهمی، رضا، شیخ‌مهدی؛ علی و پورمند، حسنعلی.  (1395).  بازتاب نمادین مشروعیت بر سکه‌های ساسانی (مطالعه موردی: دوران قباد اول و جاماسب). جامعه‌شناسی تاریخی، 8(1)، 209-230.
زارعی، کریم؛ شاملو، غلامرضا و حمیدیمنش، تقی. (1397). تبیین نقش تأثیرگذار قهوه‌خانه  در جریان شکل‌گیری نقاشی قهوه‌خانه‌ای. باستان‌شناسی پارسه، 2(5)، 143-159.
زنگی، بهنام. (1392). بررسی کارکردهای اجتماعی نقاشی دیواری در ایران (پایان‌نامه منتشرنشده دکتری پژوهش هنر). دانشکده هنر و معماری، دانشگاه تربیت مدرس، ایران.
زنگی، بهنام؛ آیت‌اللهی، حبیب و فهیمی‌فر، اصغر. (1391). بررسی موقعیت اجتماعی نقاشی دیواری پس از انقلاب در ایران (با رویکرد جامعه‌شناسی پییر بوردیو). نگره، 6(24)، 85-101.
صفاران، الیاس. (1397). آداب معنوی در هنرهای سنتی. تهران: دانشگاه پیام نور
طبسی، محسن و انصاری، مجتبی. (1394). بررسی محتوا و شکل در نقاشی دهه اول انقلاب اسلامی. هنرهای زیبا. 27 (27)، 87- 96.
عطوفی کاشانی، طاهره. (1389). سنتگرایان. فرهنگ پژوهش، 2(6)، 145-168.
فرخی، حسین و افتخاری، اسماعیل. (1393). گفتمان‌های هنری در ایران پس از انقلاب اسلامی (با تأکید بر سینما). پاسداری فرهنگی انقلاب اسلامی، 3(10)، 147-180.
قنبری، حسین. (1395). امکان ضرورت هنر اسلامی: بررسی و نقد دیدگاه سنتگرایان. تهران: نگاه معاصر.
کاووسی، ولیالله. (1398). سرآغاز تاریخنگاری هنر اسلامی در بوته استشراق، استعمار و مجموعه‌داری. هنرهای زیبا-هنرهای تجسمی، 24(4)، 15-24.
کفشچیان مقدم، اصغر. (1385). غنچه‌های سوخته: جنبش نقاشی دیواری انقلاب. خیال. 1 (3)، 14- 23.
کنبای، شیلا. (1387) . نقاشی ایرانی (ترجمه  مهدی حسینی). تهران: دانشگاه هنر.
گلشنی، علیرضا؛ یارمحمدی، حسن و دانشفرد، بابک. (1392). تأثیر مکتب جندی‌شاپور بر مکتب پزشکی بغداد. مطالعات تاریخ پزشکی، 2(2)، 49-56.
گودرزی، مرتضی. (1387). نقاشی انقلاب و هنر متعهد اجتماعی دینی در ایران. تهران:   فرهنگستان هنر
لطیفی ممقانی، غلامحسین. (1395). دفاع مقدس، برگزیده آثار نقاشی خیابانی. تبریز: صریر
ماحوزی، رضا. (5931). زیبایی در اندیشه سنتگرایان. تهران: پژوهشگاه فرهنگ هنر و ارتباطات .
مازیار، امیر. (1931). نسبت هنر اسلامی و اندیشه اسلامی از منظر سنتگرایان. کیمیای هنر، 1(3)، 7-12.
مجتهدزاده، روحاله و سعدوندی، مهدی. (6931). نگاهی به تحولات گفتمانی حوزه هنر اسلامی در سه مقطع زمانی. مطالعات هنر اسلامی، 7(28)، 55-75.
محمدی وکیل، مینا و بلخاری قهی، حسن. (7931). مطالعه تطبیقی مکاتب نقاشی در ادوار قاجار و پهلوی اول با رویکردهای فکری در برابر ورود تجدد به ایران. نگره، 12(48)، 19-33.
مرکز هنرهای تجسمی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی. (8931). رد پای نور. تهران: سوره مهر.
مریدی، محمدرضا و تقیزادگان، معصومه. (1391). گفتمان‌های هنر ملی ایران. انجمن ایرانی مطالعات فرهنگی و ارتباطات، 8(29)، 139-160.
مریدی، محمدرضا. (1395). کشمکش‌های رئالیسم و ایدئالیسم در نقاشی ایران معاصر: طرح رویکردی برای مطالعه تاریخ اجتماعی هنر ایران معاصر. جامعه‌شناسی هنر و ادبیات، 8(1)، 81-112.
معین‌الدینی، محمد و عصارکاشانی، الهام. (1392). سیر تحول زیبایی‌شناسی طبیعت در تک‌نگاره‌های مکتب اصفهان. جلوه هنر، 3(9)، 77-90.
ملکی، توکا. (1389). هنر نوگرای ایران. تهران: نظر.
میرهاشمی، سیدعباس. (1391). هنر مقاومت. تهران: ساقی-انجمن هنرهای تجسمی انقلاب و دفاع مقدس.
هنری، یدالله و آزرمی، علی. (1392). بررسی و تحلیل فرآیند استقرار و انسجام‌یابی گفتمان انقلاب اسلامی ایران بر اساس نظریه گفتمان لاکلا و موفه. پژوهشنامه انقلاب اسلامی، 2(8)، 95-118.