تبیین خردگرایی «ابن سینا» در روند ابداع نقوش هندسی تزیینات وابسته به معماری (مورد مطالعاتی: پنج آرامگاه سلجوقی)

نوع مقاله : مقالۀ پژوهشی

نویسندگان

1 پژوهشگر دکتری پژوهش هنر، دانشگاه الزهرا (س)، تهران، ایران.

2 استادیار گروه صنایع دستى، دانشکدۀ هنر، دانشگاه الزهرا(س)، تهران، ایران.

3 دانشیار گروه فلسفه و حکمت اسلامی، دانشکدۀ الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه الزهرا (س)، تهران، ایران.

چکیده

بیان مسئله: نقوش سنتی عنصر جدایی‌ناپذیر معماری سنتی ایرانی_ اسلامی، معناگرا، نمادپردازانه و بهره‌مند از اصول هندسه و ریاضیات است. اوج شکوفایی این تزیینات در ایران مقارن با سلجوقیان و حاصل توجه روزافزون به علم، فلسفه و هنر  بوده است. بی‌تردید گفتمان علمی و فلسفی متداول در هر دورة تاریخی بر سایر عرصه‌های اجتماع، از جمله فرهنگ و هنر تأثیرگذار است؛ فلسفة خردگرای اسلامی که با اندیشه‌های ابن‌سینا اوج گرفته از این  دست است. وی معتقد است «ابداع» به کمک «حواس باطنی» یا «قوای نفس»، به ویژه قوة عقل، صورت می‌گیرد. لذا در روند خلق نقوش سنتی وجه پنهان خردگرایی می‌تواند مورد مداقه قرار گیرد.
هدف پژوهش: این پژوهش به دنبال تحلیل و تبیین وجوه پنهان خردگرایی در روند خلق نقوش هندسی در تزیینات وابسته به معماری دورة سلجوقی است؛ تا در نهایت به تبیین نظریه‌ای در باب ابداع خردگرایانة نقوش هندسی بر پایة نظریات ابن‌سینا منجر شود. لذا پژوهش با طرح این پرسش که در فرآیند خلق نقوش هندسی در تزیینات وابسته به معماری آرامگاهی دورةسلجوقی، مؤلفه‌های خردگرایی ابن‌سینا چگونه قابل تبیین است، آغاز شده است.
روش پژوهش: این پژوهش از نوع بنیادی بوده و گردآورى داده‌ها به روش کتابخانه‌اى_اسنادى و مشاهده‌ای و ارائة یافته‌ها به طریق توصیفى_تحلیلى صورت گرفته، بدین منظور نقوش و گره‌های هندسی به کار رفته در تزیینات پنج بنای آرامگاهی دورة سلجوقی به صورت هدفمند انتخاب شده است.
نتیجهگیری: طراحی و کاربرد نقوش در تزیینات معماری آرامگاهی دورة سلجوقی، برمبناى نظریات ابن‌سینا روندی از جنس«ابداع» و «خردگرایانه» است. به عبارتی تعامل قوای نفس با یکدیگر، راهبر طراحی و ایجاد نقوش هندسی از مرحلة مشاهدة اشیا و اجرام در طبیعت، تجزیه و ترکیب آنها در قوة خیال و سازماندهی و ایجاد طرح و نقش در قوة عقل بوده و چون صور از جنس عقل است، موجب معرفت انسانی و درک متقابل مخاطب می‌شود. همچنین وحدت و انسجام اجزای تشکیل‌دهندة بنا، با نقوش و آرایه‌ها حفظ‌شده، و با تدبیری عقلانی، هماهنگی و سازماندهی لازم جهت رسیدن به کمال مطلوب انجام پذیرفته است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

An Explanation of Avicenna’s Rationalism in the Process of Inventing Geometric Patterns in the Architectural Decoration (Case Study: Five Tombs of the Seljuk)

نویسندگان [English]

  • Neda Salour 1
  • Mahin Sohrabi Nasirabadi 2
  • Narges Nazar najad 3
1 Ph.D. Student in Art Research, Alzahra University, Tehran, Iran.
2 Assistant Professor of Department of Crafts, Faculty of Art, Alzahra University, Tehran, Iran.
3 Associate Professor of Department of Philosophy and Islamic Wisdom, Faculty of Theology and Islamic Studies, Alzahra University, Tehran, Iran.
چکیده [English]

Problem statement: Traditional motifs as an integral element of traditional Iranian-Islamic architecture are spiritual, symbols benefiting from the principles of geometry and mathematics. with the Seljuk’s reign over Iran and resulted from their increasing attention to science, philosophy, and art. Undoubtedly, the scientific and philosophical discourse prevalent in each historical period affects other aspects of society, including culture and art such as the Islamic rationalist philosophy that culminated in Avicenna’s thought of the subject. He believes that “invention” has come up with “internal senses” or “faculties of the soul”, especially the faculty of reason. Therefore, the hidden aspect of rationalism can be deliberated in the process of creating traditional motifs.
Research objectives: The current article aims at analyzing and explaining the hidden aspects of rationalism in the process of creating geometric motifs in Seljuk architectural decorations; which will eventually lead to the explanation of a theory on the rational invention of geometric motifs based on Avicenna’s theories. Therefore, the current paper starts with posing the question of how the components of Avicenna’s rationalism can be explained in the process of creating geometric motifs in Seljuk tomb architecture.
Research method: This is basic research. Data were collected from library sources and observational documents. This is a descriptive-analytical essay. Thus, geometric motifs and knots have been deliberately selected in the decorations of the five Seljuk tombs.
Conclusion: The design and application of motifs in the architectural decorations of the Seljuk period, based on Avicenna’s theories, are an “innovation” type and “rationalistic” process. In other words, the interaction of the faculties of the soul is the guide for designing and creating geometric motifs from the stage of observing objects in nature, analyzing and combining them in the faculty of imagination, and organizing and creating designs and motifs in the faculties of reason. The rational feature of the images contributes to human knowledge and mutual understanding by the audience. Also, the unity and coherence of the components of the building have been maintained through motifs and designs, and the necessary rational planning, coordination, and organization have been done to achieve the desired perfection.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Rationalism
  • Avicenna
  • Geometric Motifs
  • Architectural Decorations
  • Tomb
  • Seljuk
ابن‌سینا. (1375). النفس من کتاب الشفا. تحقیق آیت‌الله حسن‌زاده آملی، قم: مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه  علمیه.
ابن‌سینا. (1383الف). طبیعیات، دانشنامة اعلایی. تصحیح محمد مشکوه، همدان: دانشگاه بوعلی سینا.
ابن‌سینا. (1383ب). رساله نفس. با مقدمه و تصحیح دکتر موسی عمید، همدان: دانشگاه بوعلی سینا.
ابوالقاسمی، لطیف. (1389). هنجار شکل‌یابی در معماری اسلامی ایران. به کوشش محمد یوسف کیانی. تهران: سمت.
بختورتاش، نصرت‌الله. (1379). گردونة خورشید یا گردونة مهر. تهران: عطایی.
بهشتی‌نژاد، مهدی؛ سامانیان، صمد و مازیار، امیر. (1396). نقش رسالة هندسة عملی بوزجانی در شکل‌گیری تزیینات هندسی آثار دورة سلجوقی. تاریخ علم، (23)، 131 -148.
بزرگمهری، زهره و خدادادی، آناهیتا. (1392). سیر تحول معماری ایران از آغاز تا دوران اسلامی پیش از حملة مغول. تهران: سروش دانش.
پیرنیا، محمدکریم و معماریان، غلامحسن. (1383). سبک‌شناسی معماری ایران. تهران: نشر معماری.
جعفریان، محمدهانی. (1398). اصول زیبایی در فلسفة ابن سینا، حکمت اسلامی،6 (3)،101-118.
داداشی، ایرج. (1388). صناعت و طرح مبانی نظری آن به اتکاء آراء ابن سینا. جاویدان خرد، (131)، 43- 74 .
داوودی، علی‌مراد. (1387). عقل در حکمت مشا از ارسطو تا ابن سینا. تهران: حکمت.
ذبیحی، محمد. (1398). فلسفة مشاء با تکیه بر آراء ابن سینا.تهران: سمت.
ربیعی، هادی. (1390). فلسفة هنر ابن سینا. قم: دفتر تبلیغات اسلامی حوزة علمیه.
زمرشیدی، حسین. (1365). گره چینی در معماری اسلامی و هنرهای دستی. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
شریفی‌نیا، اکبر؛ نیستانی، جواد و موسوی کوهپر، سید مهدی.(1392). تعاملات علمی در قرون نخستین اسلامی براساس مطالعات باستان‌شناسی (با تأکید بر نقوش هندسی تزئینات گچبری‌های قرون نخستین اسلامی). مطالعات تاریخ فرهنگی؛ پژوهش‌نامة انجمن ایرانی تاریخ، 4، (15)، 63 -86.
شفیع‌زاده، اسداله. (1397). مطالعة تطبیقی تزئینات نقوش هندسیِ گره (گره چینی) در معماری اسلامی و قاعدة عرفانی «تجدد امثال» در اندیشة ابن عربی،. مطالعات تطبیقی هنر، 8 (16)، 49-66.
علیپور، مرضیه. (1395). شیوه‌های اجرای آرایه‌های تزئینی معماری ایران در دورة سلجوقی، مطالعات ایران‌شناسی، (4)، 109-135.
 معمارزاده، محمدعلی و قوام صفری، مهدی. (1397). نظریة عقل ابن سینا با نظر به تفسیرِ او از نظریة نوس در فلسفه ارسطو.ذهن، (75)، 173 - 199.
کریچلو، کیت. (1384). نقش و جهان‌شناسی، مقالاتی از اصحاب جاویدان. تهران: مؤسسه تحقیقات و توسعه علوم انسانی.
مرادی، امین؛ عمرانی، بهروز و موسوی حاجی، سیدرسول.(1398). نقدی بر ساختار کلی بر اساس تحلیل دو گونه مقبره و گنبدخانه در معماری دوران سلجوقی، پژوهش‌های معماری اسلامی، (23 )، 108 – 123.
ملکشاهی، حسن. (1396). ترجمه و شرح اشارات و تنبیهات ابن سینا. چاپ نهم، تهران: سروش.
ماهرالنقش، محمود. (1381). کاشی و کاربرد آن. تهران: سمت.
نائیجی، محمد حسین. (1387). ترجمه و شرح کتاب نفس شفا.قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره).
 نجیب اغلو، گلرو. (1379). هندسه و تزیین در معماری اسلامی (طومار توپقاپی) (ترجمة مهرداد قیومی بیدهندی). تهران: روزنه.
هال، جیمز. (1390). فرهنگ‌نگارهای نمادها در هنر شرق و غرب (ترجمة رقیه بهزادی). تهران: فرهنگ معاصر.
هوشیار، مهران. (1398). زبان فراموش شده. مقدمه‌ای بر مبنانی هنرهای سنتی و تجسمی ایران. تهران: سمت.
 یثربی،یحیی. (1397). فلسفة مشاء با گزیده جامعی از متون. قم: مؤسسه بوستان کتاب.
 
 
Embi, M. R. (2012). Evolution of Islamic Geometrical Patterns. GJAT(2), 27-39.
Petersen, A. (2002). Dictionary of Islamic Architecture. New York: Routledge.