"نوزاینده رود" پژوهشی در بازشناسی رودخانه زاینده‌رود و تحلیل آن به مثابۀ سیستم یکپارچه اجتماعی-اکولوژیک

نوع مقاله : مقالۀ پژوهشی

نویسندگان

1 کارشناس ارشد معماری منظر، دانشکدۀ معماری، پردیس هنرهای زیبا، دانشگاه تهران، ایران.

2 استادیارگروه معماری منظر، دانشکدۀ معماری، پردیس هنرهای زیبا، دانشگاه تهران، ایران.

چکیده

بیان مسئله: رودخانة زاینده‌رود به‌عنوان اصلی‌ترین و مهم‌ترین عامل اکولوژیک دشت اصفهان، عامل اصلی تداوم سکونت و تنظیم‌کنندة اکوسیستم منطقه، طی چند سال اخیر به دلایل مختلف از جمله تغییرات آب‌و‌هوایی، خشکسالی، نگاه سنتی در سدسازی، افزایش جمعیت، اصرار بر الگو‌های کشاورزی سنتی، صنایع آب‌بر، برداشت‌های بی‌رویه و خارج از برنامه، تفکیک مدیریت یکپارچه و تصمیمات غیرکارشناسانه و غیرقانونی، با کم‌آبی و بحران خشکی مواجه شده است. این موضوع سبب قطع متناوب جریان آب رودخانه در شهر اصفهان، و به تبع آن نقصان‌هایی در ابعاد فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و گردشگری شهر شده است.
هداف پژوهش: در همین راستا پژوهش حاضر با خاستگاه نظری دیسیپلین منظر و اتخاذ نگاه سیستمی به پدیدة طبیعی؛ مهم‌ترین مسئلة پیرامون بحران رودخانة زاینده‌رود در اصفهان را در تفکیک مؤلفه‌های سازندة کلیت آن در نتیجة فقدان نگاه سیستمی و کل‌نگر درتحلیل و مدیریت آن می‌داند. از این رو به عنوان راهبرد اصلی در مواجهه با این موضوع؛ نگاه کل‌نگر به رودخانه به مثابة یک سیستم یکپارچه، فهم پیوستة مسائل اکولوژیک و تحلیل تأثیر جامعه بر ادراک از یک رودخانة شهری را مطلوب خود قرار داده است.
روش پژوهش: این پژوهش با استفاده از روش تحقیق مطالعة موردی با تکیه بر منابع کتابخانه‌ای، مشاهدات میدانی و اسناد تصویری و انطباق نظریة «فهم و تحلیل رودخانة شهری به مثابة سیستم یکپارچه اجتماعی-اکولوژیک»، به فهم زیرسیستم‌ها، کشف روابط درونی، شرایط، فشارها و جریان‌های آن در انطباق با وضعیت رودخانة زاینده‌رود می‌پردازد.
نتیجهگیری: نتیجة این پژوهش نشان می‌دهد عدم تناسب میان فشارها و جریان‌های درونی میان زیرسیستم‌های اکولوژیک و اجتماعی در این ساختار، این مجموعه را از تعادل خارج و ویژگی تطبیق‌پذیری و خودسازمان‌دهی آن را با اختلال مواجه کرده است. موضوعی که می‌بایست با بازیابی روابط نادیده گرفته شده میان مؤلفه‌های اجتماعی اصلی (ارزش‌ها، مردم و حکومت) و روابط از بین رفته میان شرایط و فرآیندهای اکوسیستم و نقش زیرساخت‌های اجتماعی در تصمیمات کلان، مورد توجه قرار گیرد و با اجرای برنامه‌ای چندسطحی، زمان‌مند و راهبردی این تعادل به سیستم بازگردد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

“New Zayanderood” Investigation Within the Zayandehrood Stream Recognition and Examination it as a Socio-Ecological System

نویسندگان [English]

  • Ahmad Saberi Nahreforouzani 1
  • Seyed Amir Mansouri 2
1 M.A. in Landscape Architecture, Faculty of Architecture, College of Fine Arts, University of Tehran, Iran.
2 Assistant Professor, Faculty of Architecture, University of Tehran, Iran.
چکیده [English]

Problem statement: The Zayandehrood River as the most important ecological factor in Isfahan plain, is the main factor in maintaining habitat and regulating of the region’s ecosystem. In recent years, due to different reasons, the Zayandehrood has faced some issues include climate change, drought, traditional view on dam construction, population increase, using the age-old farming method, water-based industries, excessive water withdrawal, integrated management segregation and unprofessional and illegal resolutions, dehydration and dried-up crisis. These issues have caused intermittent interruption of river water flow in the Isfahan city, and consequently, deficiencies in the cultural, social, economic and tourism dimensions of the city.
Research objective: The research is based on the theoretical origin of landscape architecture discipline and adopts a systematic view of natural phenomena, considers the most important issue regarding the Zayandehood River crisis in Isfahan in the separation of its constituent components as a result of the lack of a systematic and holistic view in its analysis and management. Therefore, the main strategy to solve this issue is the overview of the river as an integrated system, continuous understanding of ecological issues, and analyze the impact of society on the perception of an urban river.
Research method: This is a case study based on library resources, field observations, visual documents, and the adaptation of “understanding and analysis of the urban river as an integrated social-ecological system” theory as research method deals with understanding the subsystems, discovering its internal relations, conditions, pressure and flow rate of water in accordance with the situation of the Zayandehrood river.
Conclusion: The result of this study shows that the inconsistency between pressure and internal flows in ecological and social subsystems in this structure unbalance this complex, and its adaptability and self-organization properties have been disrupted. The issue should be noticed by recovering the neglected relationships between key social components (values, people, and government) and the lost relationships between ecosystem conditions and processes and the role of social infrastructure in massive decisions, also by implementing multilevel programs, timely and strategically return this balance to the system.

کلیدواژه‌ها [English]

  • The Zayandehrood
  • Isfahan
  • urban river
  • Holistic view
  • Socio-ecological system
آتشین بار، محمد. (1388)، تداوم هویت در منظر شهری. باغ نظر، 6(12)،45-56.
آیت‌اله‌زاده شیرازی، باقر. (1386). اصفهان کهنه؛ اصفهان نو، اصفهان در مطالعات ایرانی (جلد دوم)، به کوشش رناتا هولود، (ترجمة محمدتقی فرامرزی). تهران: فرهنگستان هنر. 
ابراهیمی اصل، حسن؛ پناهی، سیامک و فروتن، منوچهر. (1396). شناخت مؤلفة پاراکس و ریشه‌یابی آن در فلسفة طراحی استیون هال   نمونة موردی: موزة هلسینکی، اکتشافات درون و تسراکت زمان. باغ نظر، 14(50)، 65-74.
ابن حوقل، ابوالقاسم محمد. (1366). صوره الارض. تهران: انتشارات امیرکبیر.
اسماعیلی، محمدمهدی. (1399). بحران تأمین آب در حوضة آبریز زاینده‌رود؛ مسائل سیاسی و اجتماعی و راهکارهایی برای مدیریت آن (مطالعة موردی: اعتراضات سال‌های 1389 تا 1392). مطالعات و تحقیقات اجتماعی در ایران، 9(3)، 567-585.
اسلامی‌فر، صفدر. (1388). اثرات زیست‌محیطی دریاچة سد زاینده‌رود، رشد آموزش جغرافیا، (88)، 22-31.
اصفهانی، حمزه بن حسن. (1376). تاریخ پیامبران و شاهان (ترجمة جعفر شعار). تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
برنامة ستاد احیای حوضة آبریز رودخانه زاینده ر‌ود (گاوخونی)؛ اقدامات اجرایی برای بازتعریف نظام حکمرانی آب. ( 1397). تهران: مرکز بررسی‌‌های استراتژیک نهاد ریاست جمهوری.
حسینی ابری، سید حسن. (1379).  خوش‌نشنیان. تحقیقات جغرافیایی، (57و56)، 51-67.
حسینی ابری، سید حسن. (1382).  زاینده‌رود و اصفهان. تحقیقات جغرافیایی (دانشگاه اصفهان، پژوهشکدة امیرکبیر)، (70)، 118-105.
دورکیم، امیل. (1383). صور بنیانی حیات دینی (ترجمة باقر پرهام). تهران: نشر مرکز.
سجادی، سید احمد. (1390). اشعاری زیبا در وصف زاینده‌رود  (تحقیق درمحاسن الاصفهان اثر مافروخی اصفهانی). اصفهان: کانون فرهنگی مذهبی شهاب هدایت.
سلطانی، شکور و جعفری، غزال. (1389). رودخانه‌ها و سواحل در آیینة قانون (مشتمل بر: قوانین، مصوبات، آیین‌نامه‌ها، بخشنامه‌ها و استعلامات حقوقی). معاونت حفاظت و بهره‌برداری دفتر مهندسی رودخانه‌ها و سواحل. تهران: شرکت سهامی مدیریت منابع آب ایران، وزارت نیرو.
سمیعی، کاظم. (1307). بازنویسی طومار شیخ بهایی. چاپ اول. تهران: انتشارات راه نجات.
شفقی، سیروس. (1353). جغرافیای اصفهان. اصفهان: انتشارات دانشگاه اصفهان.
صفوی،حمیدرضا و راست قلم، مهدی. (1395). راهکار برون رفت از بحران آب در حوضة آبریز زاینده‌رود: مدیریت توأمان تأمین و مصرف آب. تحقیقات منابع آب ایران،12(38)، 12-22.
طالبی صومعه‌سرائی، مهشید؛ ذکایی، محمدسعید؛ فاضلی، محمد و جمعه‌پور، محمود. (1398). جامعه‌شناسی ‌یک‌ بحران؛ ‌آسیب‌‌‌شناسی‌اجتماعی ‌بحران ‌آب ‌در‌ حوضة ‌آبریز ‌زاینده‌رود. مطالعات میان رشته‌ای در علوم انسانی، 11(4)، 133-165.
عمرانی‌پور، علی و محمدمرادی، اصغر. (1390). سیرتحول محیط زاینده‌رود و تعامل آن با شهر تاریخى اصفهان. صفه، 21(4)، 171-184.
علی‌محمدی، رحیم. (1393).  میزان برداشت آب از رودخانه زاینده‌رود در استان چهارمحال و بختیاری. دومین همایش ملی بحران آب (تغییر اقلیم، آب و محیط زیست). شهرکرد: دانشگاه شهرکرد.
غیور، حسن علی. (1381). دوره‌های خشکسالی در اصفهان. دانشکدة ادبیات و علوم انسانی (دانشگاه اصفهان)، (30 و 31)، 1-14.
فائقی، سحر و نوابخش، مهرداد. (1395). برساخت معنایی پیامدهای فرهنگی کم‌آبی و خشک‌سالی زاینده‌رود (با تأکید بر هویت فرهنگی شهروندان اصفهانی)، مطالعات توسعه اجتماعی ایران، 8(4)،35-59.
قاسم‌زاده، بهنام؛ پژوهان، موسی؛ حاتمی‌نژاد، حسین و سجادزاده، حسن. (1393). تأثیر خشکسالی زاینده‌رود در تعاملات اجتماعی و فضاهای جمعی در اصفهان. محیط‌شناسی، 40(2)، 481-498.
کاوه‌زاده، ناهید. (1397). زاینده‌رود و توسعة پایدار در کشاورزی استان اصفهان. ششمین کنفرانس علمی پژوهشی مدیریت منابع آب و خاک، انجمن مهندسی آبیاری و آب ایران، کرمان.
گل‌کرمی، عادل وکاویانی‌راد، مراد. (1396). تأثیر محدودیت منابع آب بر تنش‌های هیدروپلیتیک  (نمونة موردی: حوضة آبریز مرکزی ایران با تأکید بر حوضة آبریز زاینده‌رود).  جغرافیا و برنامه‌ریزی محیطی، 28(1)، 113-134.
کاویانی، محمدرضا. (1380). بررسی اقلیمی شاخص‌های خشکی و خشکسالی.تحقیقات جغرافیایی، (60)، 89-71.
معاونت پژوهش و برنامه‌ریزی شهرداری اصفهان. (1397). گزارش تعیین حداقل نیاز آبی محیط زیستی زاینده رود در شهر اصفهان. اصفهان: شهرداری اصفهان.
مدرس صادقی، جعفر. (1362). مجموعه داستان گاو خونی. تهران: نشر مرکز.
منصوری، سید امیر. (1396). جزوه منتشر نشده درس منظر شهری، گروه معماری منظر، دانشکدة معماری، پردیس هنرهای زیبا، دانشگاه تهران.
میرعلایی، احمد. (1371). اصفهان، اصفهان من. فرهنگی و هنری کلک، (35 و36)، 153-156.
 وزارت آموزش و تحقیقات دولت فدرال آلمان و شرکت آب منطقه‌ای اصفهان. (1396). گزارش سند مدیریت یکپارچه منابع آب زاینده‌رود- iwrm.، انتشارات:GmbH Management Resource for Institute inter .Allee-Suhr-Otto Berlin-D.
 
Ashmore, P (2015). Towards a sociogeomorphology of rivers. Geomorphology, (251), 149–156.
Barry, R. G. & Chorley, R. J. (1992).  Atmosphere weather and climate, sixth edition. New York: Methuen and co.
Cengiz, B. (2013).  Urban River Landscapes, Advances in Landscape Architecture, InTechOpen. Chapter, (21), 551-586.
Dunham, J. B.; Angermeier, P. L.; Crausbay Shelley, D. Cravens, A. E., Gosnell, H. M.; Jamie, M. M. A.; Raheem, N. & Sanford, T. (2018). Rivers are social–ecological systems: Time to integrate human dimensions into riverscape ecology and management. Wily wires wtare, 1-10.
Everard, M. & Moggridge, H. L. (2012). Rediscovering the value of urban rivers. Urban Ecosyst, (15), 293-314.
Hitlin, S. & Piliavin, J. A. (2004). Values: Reviving a dormant concept. Annual Review of Sociology, (30), 359–393.
House, M.; Ellise, J.; Herricks, E.; Huitved-Jacobsen, T. & Seager, J. (1993). Urban drainage—impacts on receiving water quality. Water Sci Technol, (27), 117–158.
Krapf, H. (2006). Aerial vews of Iran during a flight from IKA to DXB. Retrieved 16 november 2006, from http:// Usage on nl.wikipedia.org.
Parsons, M.; Thoms, M.C.; Flotemersch, J. & Reid, M. (2016). Monitoring the resilience of rivers as social–ecological systems: a paradigm shift for river assessment in the twenty‐first century. River Science: Research and Management for the 21st Century, 197–220.
Petrosillo, I., Aretano, R. & Zurlini, G. (2015). Socioecological Systems, Reference Module in Earth Systems and Environmental Sciences, Elsevier, 22-15.
Lansing, J. & Devet, Th. (2018). Anthropology’s engagement with ecology. Social–Ecological Systems,1-4.
Saras institute. (2019). Socio-ecological System.  Retrieved September 23, 2019.  from http:// saras-institute.org/wp-content/.
Schoon, M. & Sander, V. L. (2015). The shift toward social-ecological systems perspectives: insights into the human-nature relationship. Natures Sciences Sociétés, 23(2), 166-174.
Taylor, K. G. & Owens, P. N. (2009). Sediments in urban river basins: a review of sediment-contaminant dynamics in an environmental system conditioned by human activities. J Soils Sediments, 9(4), 281–303
Walker, B. (2013). Managing feedbacks in social-ecological systems, Whiteboard seminar on social-ecological research, Stockholm resilience center. Retrieved from https://www.stockholmresilience.org/research/research-news/2013-02-28-managing-feedbacks-in-social-ecological-systems.html.
Wang, Sh.; Fu, B.; Bodin, Ö.; Liu J.; Mengmeng, Zh. & Xiaoyan, L. (2019). Alignment of social and ecological structures increased the ability of river management. Science Bulletin, 64(18), 1318-1324.