پوشش زنانه و مردانۀ عصر ناصری در نگاره‌های هزارویک شب صنیع‌الملک

نوع مقاله : مقالۀ پژوهشی

نویسنده

دکتری پژوهش هنر، گروه طراحی پارچه و لباس، دانشکدۀ هنرهای کاربردی، دانشگاه هنر، تهران، ایران.

چکیده

بیان مسئله: در سال‌های اولیة حکمرانی ناصرالدین‌شاه قاجار، منسوجات مورد استفاده در پوشش زنانه و مردانه با نقوش متنوع آراسته می‌شده است. نگاره‌پردازی‌های نسخة هزارویک‌شب صنیع‌الملک، به‌دلیل تعلّق به این بازة تاریخی و واقع‌نماییِ زندگی مردم، محل مناسبی برای پژوهش در این موضوع محسوب می‌شود؛ بنابراین پرسش این است: با نظر به نگاره‌پردازی‌های هزارویک شب صنیع‌الملک، کدام طرح‌ها و نقوش در منسوجاتِ کاربردی در پوشش زنانه و مردانة عصر ناصری رواج داشته‌اند؟ و فرضیه این است که در این روزگار، همچون ادوار پیشین، نقش‌اندازی بر بستر لباس جلوه‌های متنوعی داشته و تفاوت‌های جنسیتی، تا اندازه‌ای، در گزینش پارچه جهت دوخت پوشاک تعیین‌کننده بوده است.
هدف پژوهش: هدف از انجام این پژوهش آن است که با مطالعة نگاره‌های نسخة قاجاری هزارویک شب صنیع‌الملک، انواع طرح و نقش پارچه در اوان دورة ناصری باز شناخته و مقایسه شوند.
روش پژوهش: مطالعه به شیوة توصیفی-تحلیلی و نمونه‌گیری احتمالیِ طبقه‌بندی‌شدة بیست‌وچهار نگاره از
هزارویک شب صنیع‌الملک انجام شده است.
نتیجهگیری: یافته‌های پژوهش حاکی از آن است که در مورد پوشش زنانه منسوجات طرح‌دار با نقوش گیاهی در اندرونی به کار می‌رفت؛ در مقابل، استفاده از انواع ساده در فضای بیرونی مرسوم بود. در خصوص پوشش مردانه، اولویت با منسوجات ساده بود، فقط پارچه‌های ترمه (منقوش به بته‌جقه) در دوخت قبا مورد استفاده قرار می‌گرفت و بهره‌گیری محدود از دیگر انواع طرح‌دار به تزئینات لباس خلاصه می‌شد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Naser al-Din Shah-Era Women’s and Men’s Clothing as Reflected in Sani ol-Molk’s Illustrations of One Thousand and One Nights

نویسنده [English]

  • Ameneh Mafitabar
Assistant Professor, Faculty of Applied Arts, University of Art, Tehran, Iran.
چکیده [English]

Problem statement: In the early years of Naser al-Din Shah Qajar’s reign, textiles used for women’s and men’s clothing were embellished with various motifs. Created in the same historical period, Sani ol-Molk’s anachronistic illustrations for One Thousand and One Nights are a good source for research on the era’s clothing, as they realistically depict how Persians lived at the time. The present study attempts to answer the following question: “Based on Sani ol-Molk’s One Thousand and One Nights illustrations, what designs and motifs were prevalent in textiles used for women’s and men’s clothing in the Naserian era?” The assumption is that in this era, just as in the previous periods, there were different clothes patterning styles and gender had some influence on the choice of fabrics for clothing.
Research objective: The study aimed to explore early-Naserian-era fabric designs and motifs by examining the illustrations of the Qajar version of One Thousand and One Nights.
Research method: In this descriptive and analytical research, 24 book illustrations, selected through probability sampling, were examined.
Conclusion: Findings show that for women, textiles patterned with floral motifs were used for clothing that was worn in andaruni (the private, women-only quarter in traditional Persian houses; similar to the harem), and plain textiles for those worn out in biruni (outside both the andaruni and the house); for men, plain textiles were preferred, Termeh fabrics (patterned with Botteh Jegheh/ Paisley’s) were only used for Qaba’s, and the use of other patterned fabrics was limited to embellishments.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Textile
  • Naser al-Din Shah Qajar
  • Sani ol-Molk
  • One Thousand and One Nights
  • Design
  • Motif
اباذری، مانا و طیبی، حبیب‌الله. (1396). مطالعة تطبیقی پوشاک بانوان قاجار قبل و بعد از سفر ناصرالدین‌شاه به فرنگ (مطالعة موردی: لباس سنتی و لباس تجدد بانوان). پژوهش هنر، 7(13)، 15-30.
اربابی، بیژن. (1387). ارزیابی شیوه‌های طبقه‌بندی نقش و طرح فرش ایران. گلجام، 4(11)، 57-74.
استون، پیتر اف. (1391). فرهنگنامة فرش شرق (ترجمة بیژن اربابی). تهران: جمال هنر.
الوند، احمد. (1363). صنعت نساجی ایران از دیرباز تا امروز. تهران: دانشکدة صنعتی پلی‌تکنیک.
انجمن بین‌المللی زنان در ایران. (1352). نگار زن. تهران: انجمن بین‌المللی زنان در ایران.
بصام، جلال‌الدین. (1392). فرهنگ فرش دستباف. تهران: بنیاد دانشنامه‌نگاری ایران.
پاکباز، رویین. (1383). دایرةالمعارف هنر. تهران: فرهنگ معاصر.
پاکباز، رویین. (1385). نقاشی ایران از دیرباز تا امروز. تهران: زرین و سیمین.
پولاک، یاکوب ادوراد. (1368). ایران و ایرانیان (ترجمة کیکاووس جهانداری). تهران: خوارزمی.
تام‌سن، منصور. (1389). طراحی نقوش سنتی. تهران: سهامی خاص.
حصوری، علی. (1385). مبانی طراحی سنتی در ایران. تهران: چشمه.
ذکاء، یحیی. (1336). لباس زنان ایران از سدة سیزدهم هجری تا امروز. تهران: ادارة موزه‌ها و فرهنگ عامه.
ذکاء، یحیی. (1382). زندگی و آثار استاد صنیع‌الملک. تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور.
روح‌فر، زهره. (1391). هنر پارچه‌بافی در دورة قاجار. تهران: آرمان‌شهر.
زارع‌زاده، فهیمه؛ شاد قزوینی، پریسا و حسینی، مریم. (1388). مقایسة تطبیقی سیمای زن در داستان‌های هزارویک شب و نگاره‌های صنیع‌الملک نقاش. زن در فرهنگ و هنر، 1(2)، 7-32.
ژوله، تورج. (1381). پژوهشی در فرش ایران. تهران: یساولی.
ستاری، جلال. (1368). افسون شهرزاد: پژوهشی در هزار افسان. تهران: توس.
شهشهانی، سهیلا. (1396). پوشاک دورة قاجار. تهران: فرهنگسرای میردشتی.
طالب‌پور، فریده. (1386). تاریخ پارچه و نساجی در ایران. تهران: الزهراء و مرکب سپید.
غیبی، مهرآسا. (1385). هشت هزار سال تاریخ پوشاک اقوام ایرانی. تهران: هیرمند.
فربود، فریناز. (1388). بررسی تأثیرات و پیامدهای انقلاب صنعتی اروپا بر هنر صنعت نساجی ایران در دورة قاجار (رسالة دکتری پژوهش هنر). دانشکدة هنر و معماری، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران.
مافی‌تبار، آمنه و کاتب، فاطمه. (1397). بازیابی طرح و نقش پارچه‌های عصر فتحعلی‌شاه قاجار با استفاده از پیکرنگاری درباری. پژوهش هنر، 8(15)، 87-106.
مبینی، مهتاب و اسدی، اعظم. (1396). سیری در مد و لباس دورة قاجار. تهران: الزهراء و مرکب سپید.
متین، پیمان. (1383). پوشاک ایرانیان. تهران: دفتر پژوهش‌های فرهنگی.
مونسی سرخه، مریم. (1396). پوشاک ایرانیان در عصر قاجار (چگونگی و چرایی). تهران: الزهراء و مرکب سپید.