نقش آب در ریخت‌شناسی شهر تاریخی قزوین (دورة قاجار)

نوع مقاله : مقالۀ پژوهشی

نویسندگان

1 پژوهشگر دکتری، گروه شهرسازی، دانشکدة معماری و شهرسازی، واحد قزوین، دانشگاه آزاد اسلامی، قزوین، ایران.

2 استاد دانشگاه تربیت مدرس، گروه شهرسازی، دانشکدة شهرسازی و معماری، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران.

3 استادیار گروه شهرسازی، دانشکدة معماری و شهرسازی، واحد قزوین، دانشگاه آزاد اسلامی، قزوین، ایران.

4 استاد جغرافیا و برنامهریزی شهری، دانشکدة جغرافیا، دانشگاه تهران، ایران.

چکیده

بیان مسئله: کمبود آب به‌عنوان چالشی همیشگی در ایران وجود دارد. با وجود این اکثر شهرهای ایران سالیان دراز توسط برداشت از آب‌های زیرزمینی و به‌وسیلة قنات دوام یافته‌اند و دارای ویژگی‌های خاصی در ریخت‌شناسی (مورفولوژی) شهری هستند. زیرساخت سنتی آبی در اکثر شهرهای ایران دارای اثر زیادی در شکل‌گیری بافت شهری بوده است و نمونه موردی شهر تاریخی قزوین است.
هدف پژوهش: پژوهش سعی بر شناساندن نقش آب در عناصر ریخت‌شناسی شهری است. به عبارت دقیق‌تر آب که خود در عامل بستر طبیعی شهر قرار دارد بر سه عامل دیگر شکل شهر یعنی نظام ارتباطی، نظام قطعات و نظام ساختمان تأثیر می‌گذارد. هدف این پژوهش میزان تأثیرگذاری آب بر این سه عامل است.
روش تحقیق: شهر تاریخی قزوین نمونه موردی این پژوهش است. اطلاعات مورد نیاز در خصوص عناصر شکل شهر تاریخی قزوین در دورة قاجار از طریق مشاهدات میدانی و بررسی مدارک و همچنین انجام مصاحبه با ساکنان قدیمی قزوین و متخصصان در این زمینه جمع آوری شد. سپس تحلیل داده‌ها هم از طریق تحلیل نقشه‌های به‌دست‌آمده از تحقیق و هم از طریق پردازش آمارهای منتج از مصاحبه‌ها توسط نرم‌افزارهای مربوط انجام گرفت.
نتیجه‌گیری: با بررسی نحوة حضور آب در چهار عنصر شکل شهر نتیجه شد که آب که خود عنصری متعلق به بستر طبیعی شهر است به‌عنوان یک عامل مستقل تأثیر زیادی بر شکل شهر یعنی نظام معابر و نظام ساختمان دارد و البته تأثیر عامل آب بر نظام قطعات از دو عامل دیگر کمتر است. به عبارت دیگر آب ابتدا تأثیر زیادی بر نظام ارتباطی و بعد نظام ساختمان و در آخر نظام قطعات شهر دارد و نادیده گرفتن این تأثیر در هنگام مداخله در بافت قدیم باعث می‌شود که تصمیم‌گیری جامع و کاملی در مورد بافت تاریخی صورت نگیرد و نتیجة کار واقعی و اصولی نباشد.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

The Contribution of Water to the Morphology of the Historic Qazvin City (Qajar Era)

نویسندگان [English]

  • Nasim Iranmanesh 1
  • Mohammad Reza Pourjafar 2
  • Mohammad Reza Khatibi 3
  • Keramatollah Ziari 4
1 Ph.D. Candidate, Department of Urban Planning, Faculty of Architecture and Urban Planning , Qazvin Branch, Islamic Azad university, Qazvin , Iran.
2 Professor of Urban Planning, Faculty of Prban Planning and Architecture , University of Tarbiat Modaress, Tehran, Iran.
3 Assistant Professor, Faculty of Architecture and Urban Planning, Qazvin Branch, Islamic Azad university, Qazvin, Iran
4 Professor of Geography and Urban Planning, Faculty of Geography, University of Tehran, Iran.
چکیده [English]

Problem statement: Even though the dearth of water has long been a permanent challenge in Iran, a large majority of Iranian cities have managed to survive by harvesting underground water through the Qanat system. All these cities share some special features in terms of urban morphology and their traditional water infrastructures have influenced their urban texture to a large extent. Of these cities, the historic city of Qazvin has been selected as a case study.
Research objective: This study attempts to examine the contribution of water to urban morphological elements. Since water as a natural element of the urban context determines urban forms (street, plot and building systems), this study seeks to identify such effects on these systems.
Research method: The historic city of Qazvin was selected as the research site. Data related to the elements of the urban form of this city in the Qajar era were collected through field observation and interviews with old citizens of Qazvin and experts. Also, relevant documents were examined and analyzed. For data analysis, related software programs were used.
Conclusion: Examining the presence of water in four elements of urban forms shows that water as an independent factor has had a large effect on urban morphology. It mainly affects street systems but this effect for building systems was much lesser. However, this effect on the plot systems has been very slight. Overlooking this effect while carrying out intervention in the historic urban texture might lead to some misunderstanding and result in an incorrect decision in the historic urban texture.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Water
  • Urban Morphology
  • Traditional Water Infrastructure
  • Historic City of Qazvin

مراجع

آل‌هاشمی، آیدا. (1391). حضور باغ در شهر، بازخوانی خیابان قزوین با تکیه بر اشعار عبدی‌بیگ و سایر مکتوبات موجود. باغ نظر، 9(22)، 65-74.
ابن‌فقیه، ابوبکر احمد بن محمد بن اسحاق همدانی. (1349). مختصر البلدان (ترجمة ح. مسعود). تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
ابن‌فقیه. ابوبکر احمد بن محمد بن اسحاق همدانی. (1362). حدود العالم من المشرق الی المغرب. (به کوشش منوچهر ستوده). تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
آذرکیا، سولماز. (1390). قنات‌های تاریخی شهر قزوین. در مجموعه‌مقالات قزوین (دفتر اول). تهران: روناس.
اردلان، نادر و بختیار، لاله. (1380). حس وحدت، سنت عرفانی در معماری ایرانی (ترجمة حمید شاهرخ). تهران: نشر خاک.
الکرجی، ابوبکر محمد الحسن الحاسب. (1373). استخراج آب‌های پنهانی (ترجمة حسین خدیو جم). تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی - مرکز انتشارات کمیسیون ملی یونسکو.
ایران‌منش، محمدحسین. (1359). قنات: بازسازی و بهسازی و ازدیاد آبدهی. تهران: سازمان زمین‌شناسی کشور.
بهنیا، عبدالکریم. (1367). قنات‌سازی و قنات‌داری. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
بهرامی، فرشته. (1396). حمام‌های خاموش. تهران: آموت.
پاپلی یزدی، محمدحسین. (1390). نظریه‌های شهر و پیرامون. تهران: سمت.
پرهیزگاری، مهرزاد. (1396). پیشینة نظام آب در قزوین. در مجموعه‌مقالات قزوین (دفتر پنجم). تهران: روناس.
پرهیزگاری، مهرزاد. (1397). بازار قزوین. قزوین: پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری.
پورمحمدی، محمدرضا؛ صدر موسوی، میرستار و جمالی، سیروس. (1390). واکاوی مکتب‌های مورفولوژی شهری. مطالعات جغرافیایی مناطق خشک، 2(5)، 1-16.
جانب‌الهی، محمدسعید. (1366). شبکه‌های سنتی آبرسانی و نقش آن در مورفولوژی شهر میبد. تحقیقات جغرافیایی، (2)، 73-94.
حائری، محمدرضا. (1386). قنات در ایران. تهران: دفتر پژوهش‌های فرهنگی.
خزاعی، حمیدرضا. (1394). سازه‌های آبی شگفت‌انگیز قائن. مشهد: ماه جان.
خیرآبادی، مسعود. (1376). شهرهای ایران. تهران: نیکا.
دبیرسیاقی، محمد. (1382). سیر تاریخی بناهای شهر قزوین و بناهای آن. قزوین: حدیث امروز.
دبیرسیاقی، محمد. (1390). محله‌های قزوین. در مجموعه‌مقالات قزوین. تهران: روناس.
دهقانی، علیرضا. (1391). مهندسی و معماری آب‌انبارهای ایران. تهران: یزدا.
رضا، عنایت‌الله. (1350). آب و فن آبیاری در ایران باستان. تهران: وزارت آب و برق.
سجادی، سیدمنصور. (1361). قنات کاریز. تهران: انجمن فرهنگی ایتالیا-تهران.
سمسار یزدی، علی اصغر. (1393). قنات زارچ. یزد: شاهنده.
صفی‌نژاد، جواد. (1359). نظام‌های آبیاری سنتی در ایران. تهران: دانشگاه تهران.
صفی‌نژاد، جواد. (1381). پهنة جهان (بازنویسی کتاب حدود العالم). تهران: مؤسسة فرهنگی اهل قلم.
صفی‌نژاد، جواد. (1383). تحلیل و تفسیر طومار وآبیاری قرن هشتم شهر قزوین. تهران: وزارت نیرو.
قبادیان، وحید. (1382). بررسی اقلیمی ابنیة سنتی ایران. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
قبادیانی، ناصرخسرو. (1362). سفرنامه. تهران: انتشارت امیر کبیر.
گلریز، سیدمحمد علی. (1386). مینودر. قزوین: طه.
گوبلو، هانری. (1371). قنات فنی برای دستیابی به آب (ترجمة محمدحسین پاپلی یزدی). تهران: معاونت فرهنگی آستان قدس رضوی.
کریمیان، علی. (1382). احیای قنات‌های قزوین به استناد منابع و اسناد آرشیوی. سالنامة گنجینه اسناد، (13)، 14-33.
محمدزاده، محمدنادر. (1385). یادگار ماندگار: نقشة بناهای تاریخی استان قزوین (ترجمة احمد ترکاشوند). قزوین: سازمان میراث فرهنگی و گردشگری استان قزوین.
مجابی، مهدی. (1388). در جستجوی هویت شهری دوره‌های کهن و میانی قزوین. تهران: وزارت مسکن و شهرسازی.
مراقی، سمیه. (1392). آب‌انبارهای شهر قزوین، تحلیلی بر نوع پلان‌های به‌کارگرفته‌شده. در مجموعه‌مقالات قزوین (دفتر سوم). تهران: روناس.
مستوفی، حمدالله. (1362). تاریخ گزیده. تهران: انتشارات امیرکبیر.
معماریان، غلامحسین. (1381). معماری آب‌انبارهای قزوین. اثر، (35)، 187-197.
 
Bonine, M. (1979). The Morphogenesis of Iranian cities. Annals of the Association of American Geographers, (69), 208-224.
Bonine, M. (2003). Qanat, Kariz and Kattara. London: The Middle East Center, school of oriental and African studies.
Conzen, M. R. G. (1960). Alnwick, Northumberland. London: Orge Philip & Son.
English, P. W. (1968). The origin and spread of Qanats in the old word. Proceedings of the American Philosophical Society, (3), 170-181.
Moudon, A. V. (1997). Urban morphology as an emerging interdisciplinary field. Urban Morphology, (1), 3-10.
Oliveira, V. (2016). Urban Morphology: An Introduction to the Study of the Physical Form of Cities. Switzerland: Springer.
Roaf, S. (2003). Settlement Form and Qanat Routs in the Yazd Province , Qanat, Kariz and Kattara. London: The Middle East Center, school of oriental and African studies.
Whitehand, J. W. R. (2001). British urban morphology: the Conzenian tradition. Urban Morphology, (5), 2-9. 
 
باغ نظر
دوره 18، شماره 97
تیر 1400
صفحه 31-46

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار