تناظر کیمیا و هنر مقدس بازیابی نمادهای کیمیاگری در محراب‌های زرین فام

نوع مقاله : مقالۀ پژوهشی

نویسندگان

1 پژوهشگر دکتری پژوهش هنر، دانشکدة هنر، دانشگاه الزهرا، تهران، ایران.

2 استاد دانشکدة هنر، دانشگاه الزهرا، تهران، ایران.

3 استاد دانشکدة هنر و معماری، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.

چکیده

بیان مسئله: اساس کیمیاگری برخلاف آنچه امروزه نزد عوام مطرح می‌شود، جنبه‌ای عرفانی داشته و بدون عرفان، از مرتبت خود خارج می‌شده و دیگر کیمیا محسوب نمی‌شده است. کیمیاگری با عرفان‌ در مذاهب توحیدی مرتبط بوده و در اسلام نیز از ارزش والایی برخوردار بوده است. عرفان سرچشمة هنر مقدس اسلامی است و از طرفی پیوندی دیرینه با کیمیاگری دارد. در بین هنرهای قدسی، محراب زرین‌فام یکی از جامع‌ترین نمونه‌هاست. در فن زرین‌فام، خشت بی‌ارزش با انجام عملیاتی مبدل به کاشی با جلوة زرین‌فام می‌گردد که متناظر با عمل تمثیلی کیمیاگری یعنی استحالة فلز پست به طلا است. این تناظر، به همراه پیوند عرفان اسلامی و کیمیاگری، حاکی از اهمیت مبحث کیمیاگری در ساختار هنر مقدس، به‌ویژه محراب زرین‌فام است. اینکه کیمیاگری چه نقشی در شاکلة محراب‌های زرین‌فام داشته است و نمادهای کیمیاگری چگونه در این آثار متجلی شده‌اند؟ سؤال این پژوهش است.
هدف پژوهش: تبیین جایگاه کیمیا، به‌عنوان حکمتی مرتبط با عرفان اسلامی، در تزیینات محراب‌های زرین‌فام هدف این مقاله است.
روش تحقیق: در این پژوهش به علت ماهیت تاریخی، از منابع کتابخانه‌ای استفاده ‌شده است و محراب‌های زرین‌فام به‌عنوان یکی از جامع‌ترین آثار مقدس در هنر اسلامی ایران، به شیوة توصیفی-تحلیلی با نمادهای کیمیاگری بررسی تطبیقی شده‌اند.
نتیجهگیری: با مطالعة بصری محراب‌های زرین‌فام می‌توان تأثیرات کیمیاگری را به‌عنوان عرفانی کهن، در هنر اسلامی ایران مشاهده کرد. مفاهیم کیمیاگری در نظام بصری محراب‌های زرین‌فام، با بیانی رمزگونه و به‌صورت نمادهای آشکار و مخفی ظهور یافته است. این نمادها همچون خود کیمیا از گستردگی موضوعی برخوردارند. علائم کیمیایی، اصول انعکاس و ثنویت، نقوش هندسی اعم از دایره، مربع، ستارة سلیمان و نقش مار از نمادهایی هستند که هم ارتباط محراب‌های زرین‌فام با عرفان کیمیایی را آشکار می‌کنند و هم حضور کیمیا در نظام بصری هنر مقدس اسلامی را نشان می‌دهند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Recognizing the Correspondence of Alchemy and Sacred Art in Iran by Studying Luster-Ware Mihrabs

نویسندگان [English]

  • Najmeh Dastgheib 1
  • Fateme Kateb 2
  • Gholamali Hatam 3
1 Ph.D. Candidate in Art Research, Alzahra University, Tehran, Iran.
2 Professor of Department of Art Research, Faculty of Art, Alzahra University, Tehran, Iran.
3 Professor of Department of Art Research, Faculty of Art and Architecture, Tehran Center Branch, Islamic Azad University, Tehran, Iran.
چکیده [English]

Problem statement: The basis of alchemy, contrary to what is presented to people today, has mystical aspects and without mysticism, alchemy is no longer considered alchemy. Alchemy is associated with mysticism in monotheistic religions and has been of great value in Islam. Mysticism is the source of Islamic sacred art and historically it has had a deep relation with alchemy. Among the sacred arts luster-ware mihrab is one of the most comprehensive examples. In the art of Luster-ware, a worthless brick is transformed into a tile with a luster-ware resplendence by performing an operation that corresponds to an alchemy allegorical action which is the transformation of a base metal into gold. This correspondence, along with the union between Islamic mysticism and alchemy, suggests the importance of alchemy in the structure of sacred art, especially in luster-ware mihrabs. The Main Question is what role did alchemy play in shaping the luster-ware mihrabs and how are the symbols of alchemy in these works manifested
Research objective: The main purpose of this article is to explain the importance of alchemy, as wisdom related to Islamic mysticism, in the decoration of the luster-ware mihrabs.
Research method: In this research, due to its historical nature, library resources are used and a comparative study of luster-ware mihrabs as one of the most comprehensive sacred works in the Islamic art of Iran, is conducted with symbols of alchemy in a descriptive-analytical manner.
Conclusion: By visually studying the luster-ware mihrabs, the effects of alchemy as an ancient mysticism in Islamic art of Iran can be observed. The concepts of alchemy have appeared in the visual form of the luster-ware mihrabs, with a cryptic expression and in the form of overt and covert symbols. These symbols, like alchemy itself, have a thematic scope. Alchemical symbols, laws of reflection and duality, geometric motifs such as circle, square, seal of Solomon and the figure of snake are among the symbols that reveal the connection between the luster-ware mihrabs and alchemy mysticism and also show the presence of alchemy in the visual system of Islamic sacred art.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Alchemy
  • Sacred Art
  • Luster-ware Mihrabs
  • Islamic Art of Iran
اردلان، نادر و بختیار، لاله. (1394). حس وحدت، نقش سنت در معماری ایرانی. تهران: علم معمار رویال.
ایمنی، عالیه. (1389). بیان نمادین در تزیینات معماری اسلامی. کتاب ماه هنر، (142)، 86-92.
بلخاری قهی، حسن. (1384). جایگاه کیهان‌شناختی دایره و مربع در معماری مقدس (اسلامی). هنرهای زیبا، (24)، 5-14.
بلخاری قهی، حسن. (1394). قدر: نظریة هنر و زیبایی در تمدن اسلامی. تهران: سورة مهر.
بورکهارت، تیتوس. (1388). کیمیا: علم جهان، علم جان (ترجمة گلناز رعدی آذرخشی و پروین فرامرزی). تهران: حکمت.
بیادار، هنگامه و توفیقی، پیوند. (1393). نمادشناسی محراب در عرفان و هنر اسلامی. مطالعات معنوی، (11 و 12)، 153-173.
دادور، ابوالقاسم و دالایی، آزاده. (1395). مبانی نظری هنرهای سنتی (ایران در دورة اسلامی). تهران: مرکب سفید.
روحفر، زهره. (1388). پژوهش در ساخت لعاب زرین‌فام در ایران: با تأکید بر رسالة ابوالقاسم عبدالله کاشانی سده‌های هفتم و هشتم هجری قمری (رسالة دکتری). دانشکدة علوم انسانی، دانشگاه تربیت مدرس، ایران.
زهدی، محمد و فرخ‌فر، فرزانه. (1397). تحلیل ویژگی‌های مضمونی، بصری و ساختاری در محراب‌های زرین‌فام دورة ایلخانی. تاریخ و فرهنگ، 5(1)، 179-185.
سلمانی قزوینی، محبوبه. (1396). بررسی تزئینات محراب عصر ایلخانی. تحقیقات جدید در علوم انسانی، 3(20)، 243-259.
سلمانی، علی و چتربحر، حمیدرضا. (1395). روش‌شناسی تطبیقی مطالعة هنر اسلامی (با تأکید بر نمونه موردی محراب). پژوهش‌های باستانشناسی ایران، 6(11)، 177-190.
سلیگمن، کورت. (1377). تاریخ جادوگری (ترجمة ایرج گلسرخی). تهران: نشر علم.
شکرپور، شهریار و میرشفیعی، سیدمحمد. (1398). رسالة الدرة المکنونة، قدیمی‌ترین سند مکتوب در باب مینای زرین‌فام. پژوهة باستان‌سنجی، 1(9)، 179-185.
عابد اصفهانی، عباس و هلاکویی، پرویز. (1385). بررسی عملی تکنیک ایجاد تزیینات زرین‌فام بر روی لعاب‌های دوران اسلامی. مطالعات هنر اسلامی، (5)، 155-169.
عباسی، علی. (1392). جستارهایی در چیستی هنر اسلامی (مجموعه مقالات و درسگفتارها). گردآوری و تدوین: هادی ربیعی. تهران: انتشارات فرهنگستان هنر.
فغفوری، رباب و بلخاری قهی، حسن. (1393). تجلی حکمت اسلامی در ساختار و مضامین محراب زرین‌فام حرم مطهر رضوی. نقش جهان، 4(1)، 7-16.
قره‌گزلی، کامران. (1389). کیمیا: علم جهان، علم جان. کتاب ماه دین، (154)، 54-60.
کاملی، شهربانو و امین‌پور، احمد. (1396). مطالعة نگاره‌های نمادین خورشید در محراب و سنگ‌قبرهای محرابی قرن چهارم تا هفتم ه.ق. مطالعات تطبیقی هنر، 13(7)، 63-77.
کشاورزی، مرجان و احمدی شیخانی، مهرداد. (1389). هندسة نقوش. تهران: فرهنگ صبا.
کلباسی اشتری، حسین و پاشایی، حسن. (1396). جستارهای هانری کربن در عرفان اسلامی با تأکید بر نقش سنت هرمسی. خردنامة صدرا، (87)، 35-50.
کوهکن، رضا و جوهرچی، محمد. (1398). سرّ اسرار کیمیای رازی: تأملی بر دو مفهوم بنیادین صمغ و اکسیر در سنّت صناعت. تاریخ علم، (2)، 305-341.
کوهکن، رضا. (1395). مورخ یا کیمیاگر به‌مثابة ریشه‌شناس: مطالعة موردی عنوان «ال-کیمیا». تاریخ علم، 14(1)، 97-113.
معتقدی، کیانوش. (1397). محراب‌های سفالین. تهران: سازمان زیباسازی شهر تهران.
مقدم حیدری، غلامحسین و کاووسی رحیم، علی. (1395). جایگاه تجربه و آزمون در منظومة کیمیایی حسن بن زاهد کرمانی. تاریخ علم، 14(2)، 201-219.
مهرپویا، حسین و قاسمی، مرضیه. (1387). تمایز هنر دینی و هنر قدسی در آرای متفکران معاصر. رهپویة هنر، (6)، 10-15.
 
Assmann, J. (2019). The Ancient Egyptian Myth of the Journey of the Sun. Aegyptiaca, (4), 19-32.
Kouhkan, R. (2015). Pensee Alchimiique de Tughrai. Sarrebruck: Universitaisres Europeennes.
Ludy, F. (1928). Alchemistische und Chemische Zeichen. Burgdrof: Gesellschaft fur Geschicte der pharmazie.
Martin, S. (2006). Alchemy and Alchemists. Harpenden: Pocket Essentials.
Moran, B. T. (2011). Alchemy and the history of science. Isis, (102), 300-304.
Orobaton, N. (2018). A short treatise on the alkahest of Paracelsus. Alchemy journal, (14), 4-7.