ریخت‌شناسی معماری معنامحور با استفاده از روش چیدمان فضا مطالعة موردی: مسجد علی اصفهان

نوع مقاله : مقالۀ پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری تخصصی، گروه معماری، دانشکدة فنی و مهندسی، واحد رشت، دانشگاه آزاد اسلامی، رشت، ایران.

2 استادیار گروه معماری، دانشکدة فنی و مهندسی، واحد رشت، دانشگاه آزاد اسلامی، رشت، ایران.

3 استادیار گروه معماری، دانشکدة فنی و مهندسی ،واحد رامسر، دانشگاه آزاد اسلامی، رامسر، ایران.

چکیده

بیان مسئله: معنای یک مکان عاملی است که باعث تمایز آن مکان خاص از سایر مکان‌ها و فضاها می‌شود. معنای مکان از دو حیث قابل بررسی است: بعد ذهنی و عینی یا فیزیکی. هدف از پژوهش پیش رو تبیین‌کردن معنا در معماری بناهای شاخص مذهبی دورة صفویه اصفهان، با استفاده از تحلیل ویژگی‌های کالبدی و فیزیکی فضای معماری آنهاست.
اهداف پژوهش: پژوهش حاضر به دنبال پاسخ به این پرسش محوری است که کدام‌یک از فضاهای مسجد از بعد فیزیکی و کالبدی معنادهی بیشتری دارد و دلیل معناداری فضاهای مسجد چیست؟ به همین منظور از میان ادوار تاریخی، دورة صفویه که واجد ارزش‌های معناگرایانه بوده و از میان بناهای مذهبی، مسجد علی اصفهان که جهت اقامة نماز مورد استفاده قرار می‌گیرد به‌عنوان نمونة موردی انتخاب شد.
روش پژوهش: روش تحقیق در پژوهش حاضر از نوع توصیفی-تحلیلی است. روش تحلیل آن نیز با استفاده از روش چیدمان فضا، تحلیل مصاحبه‌ها توسط نرم‌افزار «پروتژه» و تحلیل آماری توسط نرم‌افزار «Spss22» و آنالیز مؤلفه‌های ریخت‌شناسی معماری مانند هم‌پیوندی، نفوذپذیری، گوناگونی، خوانایی، شفافیت، مقیاس و تناسب، انعطاف‌پذیری و وحدت فضایی در فضاهای مختلف مسجد علی است.
نتیجه‌گیری: پس از آنالیز نقشه‌ها توسط نرم‌افزار «دپس‌مپ»، توزیع و تحلیل پرسشنامه و مصاحبه در میان جامعة آماری مورد نظر، این نتیجه حاصل شد که حیاط با توجه به موقعیت استقرار مابین سایر فضاها و ایجاد ارتباط و دسترسی به آنها، علاوه بر داشتن شفافیت و تداوم دید بصری، دارای میزان بالاتری از هم‌پیوندی است. کاربران مسجد علی از میان فضاهای مسجد، حیاط را واجد آن دسته از مؤلفه‌های فیزیکی دانسته‌اند که به‌واسطة آن مؤلفه‌ها فضا را معنادار می‌نامند. از دستاوردهای این پژوهش می‌توان در طراحی معماری معنامحور با توجه به مؤلفه‌های فیزیکی آن و در طراحی مساجد جدید با توجه به الزامات و نیازهای جدید بهره جست.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Morphology of Meaning-Oriented Architecture Using Space Syntax Method Case Study: Ali Mosque of Isfahan

نویسندگان [English]

  • Narjes Falakian 1
  • Hossein Safari 2
  • Ali Kazemi 3
1 Ph.D. Candidate, Department of Architecture, Faculty of Engineerin, Rasht Branch, Islamic Azad University, Rasht, Iran.
2 Assistant Professor, Department of Architecture, Faculty of Engineerin, Rasht Branch, Islamic Azad University, Rasht, Iran.
3 Assistant Professor, Department of Architecture, Faculty of Engineerin, Ramsar Branch, Islamic Azad University, Ramsar, Iran.
چکیده [English]

Problem statement: The meaning of a place is a factor that distinguishes that particular place from other places and spaces. The meaning of place can be examined from two aspects: mental and objective or physical dimensions. The purpose of this study is to explain the meaning in the architecture of religious buildings of the Safavid period of Isfahan, using the analysis of physical features of their architectural space.
Research objectives: The present study seeks to answer the central question which of the mosque spaces has more meaning in physical terms and what is the reason for the significance of mosque spaces? For this purpose, among the historical periods, the Safavid period, which has semantic values and among the religious buildings, the Ali Mosque of Isfahan, which is used for prayers, was selected as a case study.
Research method: The research method in the present study is descriptive-analytical. Its analysis method also uses space Syntax method, analysis of interviews by protege software and statistical analysis by Spss 22 software and analysis of architectural morphological components such as integration , permeability, variety, intelligibility, transparency, scale and proportion, flexibility and spatial unity in different spaces of Ali Mosque.
Conclusion: After analyzing the maps by “DepthMap” software, distributing and analyzing the questionnaire and interviewing the statistical population, it was concluded that the yard due to the location between other spaces and establishing communication and access to them in addition to transparency and continuity. Visual vision has a higher degree of integration. Among the spaces of the mosque, the users of Ali Mosque consider the courtyard to have physical components, through which the space is called meaningful. The achievements of this research can be used in designing meaningful architecture according to its physical components and in designing new mosques according to new requirements and needs.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Morphology
  • Meaning-Oriented Architecture
  • Space Syntax
  • Ali Mosque
  • Isfahan
اردلان، نادر و بختیار، لاله. (1379). حس وحدت سنت عرفانی در معماری ایرانی (ترجمة حمید شاهرخ). اصفهان: خاک.
اخوت، هانیه و مهمویی، سهیلا. (1394). شناسایی مؤلفه‌های تأثیرگذار بر خوانایی مسیر در مجتمع‌های تجاری با تأکید بر ساختار بازار سنتی. سومین کنگرة بین‌المللی عمران، معماری و توسعة شهری، تهران.
افشار نادری، کامران. (1378). از کاربری تا مکان. معمار، (6).
بهزادفر، مصطفی و رضوانی، نوشین. (1394). بررسی تطبیقی هنجارهای ریخت‌شناسی شهرسازی اسلامی در بافت تاریخی (موردکاوی: محلة سرچشمة شهر گرگان). پژوهش‌های معماری اسلامی، 6(3)، 1-19.
توسلی، محمود. (1367). اصول و روش‌های طراحی شهری و فضاهای مسکونی در ایران. تهران: مرکز مطالعات شهرسازی و معماری ایران.
حائری مازندرانی، محمدرضا. (1388). نقش فضا در معماری ایران، هفت گفتار دربارة زبان و توان معماری. تهران: دفتر پژوهش‌های فرهنگی.
حجازی، مهرداد و مهدیزاده سراج، فاطمه. (1393). رابطة معنا، زیبایی، شکل و سازه در معماری دوران اسلامی. پژوهش‌های معماری اسلامی، 1(2)، 7-22.
حیدری، علی‌اکبر و بهدادفر، نازگل. (1395). بررسی وجوه مختلف معنای مکان از دید معماران و غیر معماران. باغ نظر، 13(43)، 117-128.
دری، علی و طلیسچی، غلامرضا. (1396)، تبیین شفافیت ساختار فضایی معماری ایران در دورة صفویه، مطالعة موردی: کوشک هشت‌بهشت و مسجد امام اصفهان. مطالعات شهر ایرانی اسلامی، 7(27)، 41-50.
دیبا، داراب. (1378). الهام و برداشت از مفاهیم بنیادی معماری ایران. معماری و فرهنگ، (1)، 97-111.
ریسمانچیان، امید و بل، سایمون. (1390). بررسی جداافتادگی فضایی بافت‌های فرسوده در ساختار شهر تهران به روش چیدمان فضا. باغ نظر، 8(17)، 69-80 .
زوی، برونو. (1387). چگونه به معماری بنگریم (ترجمة فریده گرمان). تهران: شهیدی.
سلیمانزاده، سجاد؛ حبیب، فرح و اعتصام، ایرج. (1398). مدل مفهومی ارزیابی شاخص‌های فضای معماری بر مبنای تطبیق دیدگاه‌های غربی و ایرانی-اسلامی. پژوهش‌های معماری اسلامی، 7(2)، 1-20.
سهیلی، جمال‌الدین و عارفیان، انسیه. (1395). تحلیل روابط اجتماعی-انسانی در فضاهای مسجد-مدرسه‌های دورة قاجار قزوین براساس رویکرد نحو فضا. پژوهش‌های جغرافیای انسانی، 48(3)، 475-491.
شایگان، داریوش. (1383). بت‌های ذهنی و خاطرة ازلی. تهران: امیرکبیر.
صادقی، سارا؛ قلعه‌نویی، محمود و مختارزاده، صفورا. (1391). بررسی تأثیر طرح‌های توسعة شهری معاصر بر ساختار فضایی هستة تاریخی شمال شهر اصفهان. مطالعات شهری، (5)، 3-12.
صحاف، سیدمحمدخسرو. (1395). معنا در معماری ایرانی. هویت‌شهر، 10(25)، 51-60.
عباس‌زادگان، مصطفی. (1381). روش چیدمان فضا در فرایند طراحی شهری، با نگاهی به شهر یزد. مدیریت شهری، 3(9)، 35-43.
غفوریان، میترا و آقایی، سپیده. (1395). بازشناسی و اولویت‌بندی معیارهای انعطاف‌پذیری در طراحی مسکن آپارتمانی ایران. صفه، 26(6)، 41-64.
فون مایس، پیر. (1384). عناصر معماری: از صورت تا مکان (ترجمة فرزین فردانش). تهران: دانشگاه شهید بهشتی.
کلالی، پریسا و مدیری، آتوسا. (1391). تبیین نقش مؤلفة معنا در فرایند شکل‌گیری حس مکان. هنرهای زیبا-معماری و شهرسازی، 17(2)، 43-52.
کمالی‌پور، حسام؛ معماریان، غلامحسین؛ فیضی، محسن و موسویان، محمدفرید. (1391). ترکیب شکلی و پیکره‌بندی فضایی در مسکن بومی: مقایسة تطبیقی عرصه‌بندی فضای مهمان در خانه‌های سنتی کرمان. مسکن و محیط روستا، (138)، 3-16.
گروتر، یورگ کورت. (1386). زیبایی‌شناسی در معماری (ترجمة جهانشاه پاکزاد و عبدالرضا همایون). تهران: انتشارات دانشگاه شهید بهشتی.
گیدئون، زیگفرید. (1391). فضا، زمان و معماری: رشد یک سنت جدید (ترجمه: منوچهر مزینی). تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
معماریان، غلامحسین و مداحی، سیدمهدی. (1395). تجزیه و تحلیل پیکره‌بندی فضایی خانه‌های بومی با رویکرد نحو فضا، نمونه موردی: شهر بشرویه. مسکن و محیط روستا، 35(156)، 49-66.
میرمیران، سیدهادی. (1377). سیری از ماده به روح. معماری و شهرسازی، (42-43)، 94-100.
نصر، سیدحسین. (1368). سنت اسلامی در معماری ایرانی (ترجمة سیدمحمد آوینی). سورة اندیشه، 1(1)، 75-79.
نقره‌کار، عبدالحمید. (1387). درآمدی بر هویت اسلامی در معماری. تهران: وزارت مسکن و شهرسازی.
نقی‌زاده، محمد. (1386). ادراک زیبایی و هویت شهر در پرتو تفکر اسلامی. اصفهان: معاونت شهرسازی شهرداری اصفهان.
نوربرگ شولتز، کریستین. (1386). معنا در معماری معاصر غرب (ترجمة مهرداد قیومی). تهران: انتشارات فرهنگستان هنر.
نوربرگ شولتز، کریستیان. (1393). گزینه‌ای از معماری: معنا و مکان (ترجمة ویدا نوروز برازجانی). تهران: انتشارات پرهام نقش.
نیلفروشان، محمدرضا. (1386). معماری ایرانی از آغاز تا دورة قاجاریه. تهران: انتشارات هم‌اندیشان.
وحدت، سلمان؛ کریمی مشاور، مهرداد و بخشی بالکانلو، عادل. (1396). تحلیل فضایی مکانی عوامل مؤثر در ایجاد معنای مکان از دیدگاه کاربران و شهرسازان. نمونة موردی: شهر ارومیه. آمایش جغرافیایی فضا، 7(26)، 129-144.
ونتوری، رابرت. (1389). پیچیدگی و تضاد در معماری (ترجمة علیرضا میرترابی و محمدرضا منوچهری). تهران: سمیرا.
همدانی گلشن، حامد. (1394). بازاندیشی نظریة «نحو فضا»، رهیافتی در معماری و طراحی شهری، مطالعة موردی: خانة بروجردی‌ها، کاشان. هنرهای زیبا-معماری و شهرسازی، 20(2)، 85-92.
 
Amdur, L. & Epstein Pleouchtch, M. (2012). Architect’s places, user’s places: place meanings at the new central bus station, TelAvive. Journal of Urban Design, 14(2), 147-161.
Ariel Windsong, E. (2010). There is no place like Homan: complexities in exploring Homan and place attachment. The Social Science Journal, (47), 200-207.
Carmona, M. (2006). Public Places-Urban Spaces. Oxford: Architectural Press.
Chang, D. & Penn, A. (1998). Integrated Multilevel Circulation in Dense Urban Areas: The Effect of Multiple Interacting Constraints in The Use of Complex Urban Areas. Environment and Planning and Design, (25), 507-538.
Childress, H. (1994). Place, narrative and relationship: a new approach to place attachment. Conference Proceedings of the 25th Annual Conference of the Environmental Design Research Association. San Antonio: Texas.
Forty, A. (2000). Words and Buildings: A Vocabulary of Modern Architecture. New York: Thames & Hudson Inc.
Gifford, R. (2002). Environmental Psychology: Principles and Practice. Canada: Optimal Books.
Gustafson, P. E. R. (2001). Meanings of place: everyday experience and theoretical conceptualizations. Journal of Environmental Psychology, 21(1), 5-16.
Hertzberger, H. (2008). Space and Learning: Lessons in Architecture 3. Rotterdam: 010 Publishers.
Hillier, B. & Hanson, J. (1984). The Social Logic of Space. Cambridge: Cambridge University Press.
Kim, Y. O. (1999). Spatial configuration, spatial cognition and spatial behavior: the role of architectural intelligibility in shaping spatial experience (Doctoral dissertation). Bartlett School of Architecture, Building, Environmental Design and Planning University College, London.
Lay, M. C. D., Reis, A., Dreux, V., Becker, D. & Ambrosini, V. (2005). Spatial configuration, spatial cognition and spatial behavior: syntactic and perceptual analysis of the market station area in Porto Alegra. In Proceedings from EDRA35, Vancouver, Canada.
Manzo, L. C. (2005). For better or worse: Exploring multiple dimensions of place meaning. Journal of Environmental Psychology, 25(1), 67-86. 
Meesters, J. (2009). The meaning of activities in the dwelling and residential environment (Doctoral dissertation). Netherlands: Delft, University of Technology.
Relph, E. (1976). Place and Placelessness. London: Pion
Tuan, Y. F. (1977). Space and Place: The Perspective of Experience. London: Edward Arnold.
Vaughan, L (2007). The spatial syntax of urban segregation. Progress in Planning, (67), 205-294.