مطالعۀ شمایل‌شناسانۀ نبرد «رستم و دیو سپید» در کاشی‌نگارۀ سردر ارگ کریم‌خان شیراز به روش «اروین پانوفسکی»

نوع مقاله : مقالۀ پژوهشی

نویسنده

دکتری معماری، استادیار دانشگاه هنر شیراز، شیراز، ایران.

چکیده

بیان مسئله: کاشی‌نگارۀ «رستم و دیو سپید» بر درگاه ارگ کریم‌خانی از افزوده‌های قاجاریان است که علاوه بر ویژگی‌های هنری از اهمیت اجتماعی و دیوانی ویژه‌ای نیز برخوردار است، گرچه کمتر به آن پرداخته شده است؛ لذا تفسیر تازه‌ای از آن می‌تواند درکی عمیق‌تر از تحولات مجموعۀ زندیه در روزگار قاجار عرضه کند. این پژوهش مبتنی بر این فرضیه است که کاشی‌نگارۀ‌ مورد نظر فارغ از نقش هنری آن -در ادامۀ سنت تصویرگری نبرد رستم و دیو سپید- دارای کارکردهای غیر هنری (سیاسی و دیوانی) نیز بوده است.
هدف پژوهش: پژوهش حاضر در پی آن است که جنبه‌های محتوایی و مفهومی این اثر مغفول‌مانده را در بستر تاریخی و اجتماعیِ شکل‌گیری آن بازشناسی و کارکردهای دیوانی و حکومتی آن را بر سیمای ارگ کریم‌خان شناسایی کند.
روش پژوهش: این پژوهش با استفاده از مراحل سه‌گانۀ روش شمایل‌نگاری اروین پانوفسکی در مطالعات تاریخ هنر می‌کوشد با «توصیف»، «تحلیل» و «تفسیر» اسناد و مدارک موجود به خوانشی تازه از این کاشی‌نگاره دست یابد. داده‌های اولیه شامل منابع تصویری (آرشیوی) و اسناد نوشتاری هستند که در پیوند با هم پیش‌ می‌روند.
نتیجه‌گیری: یافته‌‌های پژوهش نشان می‌دهند که الف) مضمون ابتدایی این اثر با نمونه‌های دیگر تشابه دارد، با این‌ حال در صحنه‌پردازی‌هایی همچون ترسیم «حیوانات» و «عناصر معماری فرنگی» در حاشیه‌های مجلس متفاوت است؛ ب) مضمون قراردادیِ این اثر نبرد رستم را با دیو سپید در خوان هفتم «شاهنامه» (صحنۀ سیزدهم روایت) نشان می‌دهد که دگرگونی‌هایی نیز در پاره‌ای از جزئیات در طول زمان داشته است؛ ج) معنای ذاتی این طرح، با توجه به سه حوزۀ «پیش‌زمینه‌های هنری»، «شرایط حکومتی و دیوانی شیراز» و «مفاهیم نمادین اجتماعی و سیاسی»، نشان می‌دهد که استفاده از این نقش در درگاه ارگ، در دو سطح «عوام» و «خواص»، می‌تواند به‌عنوان رسانه‌ای تصویری برای بیان شوکت و قدرت سیاسی حسینعلی‌میرزا فرمانفرما، والی فارس، و همچنین به‌عنوان نمادی از مرکزیت، فردیت و استقلال‌طلبی او در برابر حکومت مرکزی، و بخشی از دیگر اقدامات مشابهِ والی برای اعلام جانشینی پس از فتحعلی‌شاه قاجار، تعبیر و تفسیر شود.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Iconological Study of “Rustam in Struggle with Div-e Sepid” in Tilework of Karim Khan-e Zand Citadel Portal in Shiraz Based on Erwin Panofsky Method

نویسنده [English]

  • Ali Asadpour
Assistant Professor, Interior Architecture Department, Shiraz University of Arts, Shiraz, Iran.
چکیده [English]

Problem Statement: The “Rustam and Div-e Sepid (White Demon)” tilework painting on the Karim Khan citadel (Arg) is one of the Qajarian’s interventions into this Zandian’s building. In addition to its artistic features, this work has a special social and governmental significance. However, it has received less attention from researchers. A new interpretation of it could provide a deeper understanding of the developments of the Zandian’s complex at Qajar era. The research is based on the hypotheses that this tilework in spite of its artistic role -in keeping with the Iranian tradition of illustrating the struggle of Rustam and Div-e Sepid in the art- also has non-artistic (political and governmental) functions.
Research objective: The aim of the research is to recognize the content and conceptual aspects of this neglected tilework in its historical and social context and to identify its political and governmental functions in the Karim Khan citadel (Arg).
Research method: This study attempts to obtain a new understanding of the aforementioned tilework by “describing”, “analyzing” and “interpreting” the existing documents using the three stages of the iconography method of Erwin Panofsky in history of art studies. Primary data included archived images of the tilework and historical documents.
Conclusion: The findings show that: A) The primary or natural subject of this tilework was similar to other examples, however, the scene’s components such as “animals” and “elements of Western architecture” on the margins are different from previous samples; B) The secondary or conventional subject of this tilework illustrates Rustam’s struggle with Div-e Sepid (the thirteenth scene of the story narration) in the last stage of the Shahnameh Seven Adventures story called Haft Khan, which also undergoes some changes over time; C) The intrinsic meaning of this tilework with respect to the three subjects named “Artistic Backgrounds”, “Shiraz Government and Administrative Conditions” and “Symbolic Social and Political Implications” indicates that the use of these figures at the Karim Khan Citadel portal-at two levels of “Populace” and “Elite”- can serve as a visual medium for the transfer of the glory and political power of Fars governor Hussein-Ali Mirza Framanfarma as well as a symbol of his centrality, individuality, and independence against central government in Tehran. This artwork is to be interpreted as a part of other similar actions by the governor to announce the succession after Fath-Ali Shah Qajar.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Iconology
  • Shahnameh
  • Tile
  • Rustam
  • Hussein-Ali Mirza Farmanfarma
آهنگر، عباس‌علی؛ مشهدی، محمد امیر و مجاهدی رضاییان، ستاره. (1392). بررسی ارجاع مشارکین در هفت‌خوان رستم. ادب‌پژوهی، (26)، 147-176.
اثنی‌عشری، نفیسه و آشوری، محمدتقی. (1396). بهره‌گیری فتحعلی‌شاه از زبان تصویر در قدرت‌نمایی. نامۀ هنرهای تجسمی و کاربردی، 10(20)، 47-58.
اسکارچیا، جیان ‌روبرتو. (1376). هنر صفوی، زند و قاجار (ترجمة یعقوب آژند). تهران: انتشارات مولی.
اعتمادی، الهام. (1398). خوانش آیکونولوژیک «مجنون» در نگاره‌های دوران صفوی. هنرهای زیبا - هنرهای تجسمی، 24(1)، 59-68.
افسر، کرامت‌الله. (1353). تاریخ بافت قدیمی شیراز. تهران: انتشارات انجمن آثار ملی.
اکبری مفاخر، آرش. (1396). رستم در حماسه‌های گورکانی. پژوهشنامۀ ادب حماسی، 13(24)، 69-113.
پانوفسکی، اروین. (1395). معنا در هنرهای تجسمی (ترجمة ندا اخوان مقدم). تهران: نشر چشمه.
تسلیمی، علی و میرمیران، سید مجتبی. (1389). فرایند فردیت در شاهنامه با تکیه‌ بر شخصیت رستم. ادب‌پژوهی، 4(14)، 29-48.
جوانی، اصغر و کاظم‌نژاد، حبیب‌الله. (1395). بررسی ویژگی‌های شمایل‌نگاری شیعی در نقاشی قهوه‌خانه‌ای عصر قاجار (با تأکید بر واقعۀ عاشورا). شیعه‌شناسی، 14(55)، 27-46.
حسینی‌راد، عبدالمجید. (1391). بررسی حجم‌پردازی دورۀ قاجار از صخره‌نگاری باستانی تا مجسمۀ همایونی. هنرهای زیبا - هنرهای تجسمی، 17(3)، 23-32.
خرمایی، محمد کریم. (1382). شیراز، یادگار گذشتگان. شیراز: انتشارات فرهنگ پارس.
راشد محصل، محمدرضا و حسین‌زاده هرویان، فاطمه. (1392). بررسی پی‌رنگ، شخصیت‌پردازی، توصیف، زاویة دید و تصویرپردازی در داستان نبرد رستم با دیو سپید. متن‌شناسی ادب فارسی، 5(18)، 121-138.
رجبی، پرویز. (1389). کریم‌خان زند و زمان او. تهران: کتاب آمه.
رنجبران، زینت و گلشنی، سید علی‌رضا. (1394). شیراز در گذر سیاحان و جهانگردان (بعد از ورود اسلام به ایران تا پایان دورة قاجار). شیراز: انتشارات رخشید.
زمردی، حمیرا و نظری، زهرا. (1390). ردپای دیو در ادب فارسی. علامه، 11(31)، 55 -97.
سیف، هادی. (1389). نقاشی روی کاشی. تهران: انتشارات سروش.
شاطری، میترا و اعراب، علی. (1394). بررسی نگاره‌های مربوط به رستم و دیو سپید در نگارگری. نگارینة هنر اسلامی، 2(5)، 15-26.
شاه‌پسند حسین‌آبادی، پروین. (1388). نبردهای تن‌به‌تن رستم در نسخة خطی شاهنامة رشیدا محفوظ در کتابخانة کاخ گلستان. مطالعات هنر اسلامی، 6(11)، 133-148.
شایسته‌فر، مهناز؛ کیانی، کتایون و شایسته‌فر، زهره. (1390). بررسی موضوعی شمایل‌نگاری پیامبر اسلام(ص) در نگارگری دورة ایلخانی و حضرت مسیح در نقاشی مذهبی بیزانس متأخر. مطالعات هنر اسلامی، 7(14)، 41-60.
صدری، احمد و عصمتی، حسین. (1394). معرفی نگارة کشته شدنِ دیو سپید به دست رستم در سه شاهنامة بایسنقری، تهماسبی و استرآبادی. آستان هنر؛ هنرنامه آستان قدس رضوی، (13)، 98-103.
عباچی، معصومه؛ فهیمی‌فر، اصغر و طاووسی، محمود. (1396). تفسیر شمایل‌شناسانۀ نگارۀ «بهرام گور و آزاده در شکارگاه» در شاهنامه‌های آل‌اینجو (725-758 ه.ق.) بر مبنای آرای پانوفسکی. نگره، 43(12)، 61-73.
عباس‌زاده، فاضل و جباری، مهدی. (1394). نقش تمثیلی حیوانات در روند داستان‌های شاهنامه. تحقیقات تعلیمی و غنائی زبان و ادب فارسی، 7(26)، 111-132.
عمویی، حامد و شاهسوند، پریچهر. (1388). اسطوره‌شناسی سیاسی در ایران باستان، مطالعه موردی رستم. علوم سیاسی، (8)، 5-58.
فخر اسلام، بتول و عربیانی، اشرف. (1389). ژرف‌شناختی شخصیت رستم. ادبیات فارسی، 7(28)، 191-215.
فرضی، حمیدرضا و فخیمی فاریابی، فرناز. (1392). ریخت‌شناسیِ «هفت‌خوان رستم از شاهنامة فردوسی» بر اساس نظریۀ ولادیمیر پراپ. پژوهشنامة ادب حماسی، 9(16)، 63-75.
فرید، امیر و پویان‌مجد، آزیتا. (1391). بررسی و تحلیل شمایل‌شناسانۀ نگارة «کشته شدن شیده به دست کیخسرو». نگره، 7(24)، 50-65.
قربان صباغ، محمودرضا. (1392). بررسی ساختار درهفت خان رستم: نقدی بر کهن الگوی سفر قهرمان. جستارهای ادبی، 46(180)، 27-56.
قنبری، تابان؛ سلطان‌زاده، حسین و نصیرسلامی، محمدرضا. (1397). تطبیق نشانه‌شناسانة الگوی معماری ارگ کریم‌خان با درون‌مایه‌های فرهنگ ایلاتی زندیه. معماری و شهرسازی ایران، 9(15)، 193-209.
مسکوب، شاهرخ. (1374). بخت و کار پهلوانان در آزمون هفت‌خوان.در: تن پهلوان و روان خردمند (پژوهش‌هایی تازه در شاهنامه). تهران: انتشارات طرح نو.
میرشمسی، فرشته السادات؛ میرزا ابوالقاسمی، محمد‌صادق و زارع‌ خلیلی، فتح‌الله. (1396). تنوع نقوش گیاهی در نقاشی دیواری عصر زندیه در شیراز. هنرهای زیبا - هنرهای تجسمی، 22(1)، 43-52.
نبی‌لو، علی‌رضا. (1390). بررسی و تحلیل ساختار روایی هفت‌خوان رستم. پژوهشنامة زبان و ادب فارسی (گوهر گویا)، 5(20)، 93-118.
هالی، آن مایکل. (1395). پرسپکتیو شمایل‌شناسانه. در: معنا در هنرهای تجسمی (ترجمۀ ندا اخوان مقدم). (صص 117-157). تهران: نشر چشمه.
Argan, G. C. & West, R. (1975). Ideology and iconology. Critical Inquiry, 2(2), 297-305.
Chanda, J. (1998). Art history inquiry methods: Three options for art education practice. Art Education, 51(5), 17-24. doi: 10.2307/3193717
Diers, M., Girst, T & Von Moltke, D. (1995). Warburg and the Warburgian tradition of cultural history. New German Critique, (65), 59-73. doi: 10.2307/488533
Emmens, J. A., & Schwartz, G. (1967). Erwin Panofsky as a humanist. Simiolus: Netherlands Quarterly for the History of Art, 2(3), 109-113.
Hoelscher, S. (2009). Landscape iconography. In R. Kitchin & N. Thrift (Eds.), International Encyclopedia of Human Geography (pp. 132-139). Amsterdam: Elsevier.
Lee, R. W. (1968). Erwin Panofsky. Art Journal, 27(4), 368-370.
Levine, E. J. (2013). The Other Weimar: The Warburg Circle as Hamburg School. Journal of the History of Ideas, 74(2), 307-330.