الگوهای کالبدی همسایگی در بافت تاریخی یزد؛ شاخصه‌ها، ابزارهای معمارانه و اصول معماری همسایگی

نوع مقاله : مقالۀ پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار دانشکدۀ هنر و معماری، دانشگاه یزد، ایران.

2 کارشناس ارشد معماری، دانشکدۀ هنر و معماری، دانشگاه یزد، ایران.

چکیده

بیان مسئله: همسایگی و تعامل همسایه‌ها از ویژگی‌های جامعۀ ساکن در شهرهای تاریخی ایران بوده است که در زندگی شهری امروز کمرنگ شده و تبعات و مخاطرات اجتماعی جدی‌ای را به همراه داشته است. موضوع مورد توجه در مقالۀ حاضر این است که چگونه کالبد معماری مجموعه‌های همسایگی شهرهای تاریخی، برخلاف شهرهای جدید، امکان برقراری روابط همسایگی را فراهم می‌آورده است.
هدف پژوهش: این مقاله بر آن است که، با شناسایی عرصه‌های همسایگی و تجزیه و تحلیل کالبدی آنها، ضمن گونه‌شناسی الگوهای کالبدی همسایگی، به شناسایی شاخصه‌های معماری آن و ابزارها و اصول معمارانۀ به‌کارگرفته‌شده برای ظهور و بروز این رفتار اجتماعی در بافت تاریخی یزد بپردازد.
روش پژوهش: به‌منظور دستیابی به هدف پژوهش، از روش تحقیق نظریۀ داده‌مبنا بهره گرفته شده است. پس از شناسایی و مشاهدۀ میدانی نمونه‌های متنوع عرصه‌های همسایگی در بافت تاریخی یزد از طریق نمونه‌گیری نظری، نمونه‌ها توصیف و تحلیل شدند. عمدۀ فرآیند تحلیل از طریق عکس‌برداری مکرر و ترسیم دیاگرام‌های فضایی و پلان‌های شماتیک و درج یادداشت‌های تصویری و نوشتاری و سپس کدگذاری مراتبی آن‌ها صورت گرفته است.
نتیجه‌گیری: نتایج تحقیق حکایت از آن دارد که، با بهره‌گرفتن از ابزارهای معمارانه‌ای چون تغییر مصالح کف و جداره‌ها (ازاره‌ها)، مسقف‌کردن، ایجاد اختلاف سطح، ایجاد امکان نشستن موقت، تغییر تناسبات، تزیینات و تغییر نور و سایه، سه الگوی پایۀ همسایگی در عرصۀ نیمه‌عمومی بافت تاریخی شکل گرفته‌اند که شامل الگوهای ورودی‌محور، دربندمحور و ساباط‌محور هستند. این الگوها با رعایت دو اصل «مجاورت مکانی» و «کیفیت‌بخشی فضایی»، از طریق شاخص‌های معماری همسایگی چون مردم‌واری، آسایش اقلیمی، خلوت، حریم، آسایش عملکردی و امنیت در معابر با افزایش حضورپذیری آنها، در برقراری روابط همسایگی تأثیرگذار بوده‌اند.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Spatial Patterns of Neighborhoods in the Historic City of Yazd; Determinants, Architectural Solutions and Principles of Neighborhood Architecture

نویسندگان [English]

  • Mohsen Abbasi Harofteh 1
  • Ali Sadeghian 2
1 Assistant Professor, Faculty of Art and Architecture, Yazd University, Yazd, Iran
2 M.A. in Architecture, Faculty of Art and Architecture, Yazd University, Yazd, Iran.
چکیده [English]

Problem statement: The communities in the historical cities of Iran commonly benefited from having neighborhoods and neighborly interactions which has faded away from the modern urban life and has caused serious social hazards. This paper is concerned with how the spatial arrangement of neighborhood complexes in historical cities, in contrast to modern cities, provided a basis for establishing close relations among neighbors.
Research objectives: This article aims to define the neighborhood zones and analyze them in order to categorize the neighborhood spatial patterns as well as to clarify their architectural determinants and principles, and hence prevail this social behavior in the historic district of Yazd.
Research method: To reach this objective, the Grounded Theory methodology is used. After identification and field investigation of various neighborhood zones in Yazd historic district, they were interpreted and analyzed through a theoretical sampling procedure. Most of the analytical approach was adopted through taking frequent photographs, drawing spatial diagrams and schematic plans, making graphic and written notes and then using sequential coding.
Conclusion: The research results showed that with architectural solutions such as changing materials used for floors and walls (baseboards), covering spaces by putting roofs over them, creating split-level floors, opening up a possibility to sit temporarily, differing proportions, ornamenting and changing light and shadow, the three basic neighborhood patterns including entrance-, darband- and sabat-axis patterns have been formed in the semi-public spaces of this historic district. Such patterns with applying two principles of “physical proximity” and “spatial attributes” together with architectural determinants such as human-conformity, climatic comfort, privacy, territory and functional comfort and security in passageways by increasing public presence had a chief influence on establishing neighborly relations.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Neighborhood
  • Neighborhood Spatial Patterns
  • Neighborhood Architecture
  • Yazd Historic City

مراجع

انجمنی، زینب. (1391). بررسی جایگاه و مفهوم همسایگی در کالبد شهر اسلامی. مقالۀ ارائه‌شده در همایش ملی معماری و هویت با محوریت مسکن اسلامی ایرانی، مرکز فرهنگی آموزشی سما، همدان.
باستانی راد، حسن. (1391). کوی (محله) در شهرهای ایرانی سده‌های نخستین اسلامی. پژوهش‌های تاریخی ایران و اسلام، (10)، 1-30.
پاکزاد، جهانشاه. (1369). واحد همسایگی. صفه، 1، 16-20.
پاکزاد، جهانشاه. (1389). مبانی نظری و فرآیند طراحی شهری. تهران: شهیدی.
پیرنیا، محمدکریم. (1384). آشنایی با معماری اسلامی ایران. تهران: سروش دانش.
پورجعفر، محمد و پورجعفر، علی. (1391). الگوی پیشنهادی محله، با مرکزیت مسجد و فضاهای عمومی مورد نیاز در شهر ایرانی-اسلامی. مطالعات شهر ایرانی اسلامی، 10(3)، 15-24.
توســلی، محمــود. (1376). اصول و روش‌های طراحی شـهری و فضاهـای مسـکونی در ایـران (ج. 1)، تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات شهرســازی و معماری ایران.
توسلی، محمود. (1382). اصل ارتباط در طراحی شهری. هنرهای زیبا، 14(14)، 32-39.
ثقۀ‌الاسلامی، عمیدالاسلام و امین‌زاده، بهناز. (1392). بررسـی تطبیقی مفهوم و اصول بـه‌کاررفته در محلۀ ایرانی و واحد همسایگی غربی.هویت شهر، 13(7)، 33-45.
حبیبی، سیدمحسن. (1382). از شار تا شهر. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
خادم‌زاده، محمدحسن. (1386). محلات تاریخی شهر یزد. تهران: سبحان نور.
خاکساری، علی؛ شکیبامنش، امیر و قربانیان، مهشید. (1385)، محله‌های شهری در ایران. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
ساروخانی، باقر. (1370). دایرۀالمعارف علوم اجتماعی. تهران: کیهان.
سرعلی، رضا و پوردیهیمی، شهرام. (1395). همسایگی و همسایه‌بودن. صفه، 26(1)، 5-25.
ســلطان‌زاده، حسین. (1367). مقدمه‌ای بر تاریخ شهر و شـهرنشـینی در ایران. تهران: امیرکبیر.
شکویی، حسین. (1365). جغرافیای اجتماعی شهرها، اکولوژی اجتماعی شهر. ویراستار رحیم مشیری، تهران: اسوه.
صدیق سروستانی، رحمت‌الله و نیمروزی، نوروز. (1389). بررسی ارتباط بین مشارکت در روابط همسایگی و احساس امنیت، دانشانتظامی، 12(2)، 185-220.
طبیبیان، منوچهر؛ چربگو، نصیبه و عبدالهی مهر، انسیه. (1390). بازتاب اصل سلسله‌مراتب در شهرهای ایرانی-اسلامی. آرمان‌شهر، 4(7)، 63-76.
عضدانلو، حمید. (1386). آشنایی با مفاهیم اساسی جامعه‌شناسی. تهران: نی.
فراهیدی، خلیل بن احمد. (1383). العین. زیر نظر سازمان اوقاف و امور خیریه، تهران: اسوه.
فرهنگ فارسی معین (1350). به‌کوشش محمد معین، تهران: امیرکبیر.
فرهنگ لغت فارسی عمید (1361).به‌کوشش حسن عمید. تهران: ابن‌سینا.
فلامکی، محمدمنصور. (1366). شکل‌گیری شهرهای ایران (ج. 2). به‌کوشش محمد یوسف کیانی، تهران: انتشارات جهاد دانشگاهی.
فلامکی، محمدمنصور. (1374). باززنده‌سازی بناها و شهرهای تاریخی. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
گلابی، فاطمه و زارع‌زاده اردشیر، لیلا. (1393). روابط همسایگی و احساس امنیت اجتماعی، مطالعۀ شهروندان شهر تبریز. دانش انتظامی آذربایجان شرقی، 12(4)، 19-36.
لغت‌نامۀ دهخدا. (1377). به‌کوشش علی‌اکبر دهخدا. تهران: روزنه.
موقر، حمیدرضا؛ رنجبر، احسان و پورجعفر، محمدرضا. (1394). بازشناسی مفهوم محله در شهرهای کویری ایران، نمونۀ مطالعاتی محله‌های شهر نایین. مطالعات معماری ایران، 8، 35-56.
وبر، ماکس. (1374). اقتصاد و جامعه (ترجمۀ عباس منوچهری؛ م‍ه‍رداد ت‍راب‍ی‌ن‍ژاد و م‍ص‍طف‍ی ع‍م‍ادزاده). تهران: مولی. 
Abrams, P., & Martin, B. (1986). Neighbours: The Work of Philip Abrams. New York: Cambridge University Press.
David, W., & Herbert, D. (1993). Communities within Cities: An Urban Social Geography. London: Belhaven Press.
Campbell, E., Henly, R., Elliott, S., & Irwin, K. (2009). Subjective constructions of neighborhood boundaries: lessons from a qualitative study of four neighborhoods. Journal of Urban Affairs, 31(4), 461-490.
Chaskin, R. (1997). Perspectives on Neighborhood and Community: a Review of the Literature, Social Service Review. Chicago: University of Chicago.
Festinger, L. (1951). Architecture and group membership. Journal of Social Issues. 7(1 & 2), 152-163.
Keller, S. (1968). The Urban Neighborhood: a Sociological Perspective. New York: Random House.
Rapoport, A. (1980). Neighborhood heterogeneity or homogeneity. Architecture and Behavior. 1(1), 65-77.
Oxford Dictionaries. (2019). Retrieved from www.Oxforddictionaries.com
Perry, C. (1929). The neighborhood unit, a scheme of arrangement for the family-life community: Regional survey of New York and its environs. Neighborhood and Community Planning, (7), 22-140.
Wallace, A. (1939). Housing and Social Structure: a Preliminary Survey, with a Particular Reference to Multi-Story, Low-Rent, Public Housing Projects. London: London University Press.
Wellman, B., & Barry , L. (1979). Networks, neighborhoods and communities: approaches to the study of the community question. Urban Affairs Quarterly, 14(3), 363-390.

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار