بررسی ساختار و مفصل‌بندی ترکیب «انسان-خط»نگاری در هنرهای صناعی دوره سلجوقی

نوع مقاله : مقالۀ پژوهشی

نویسندگان

1 عضو هییت علمی دانشکده هنر داتشگاه سیستان و بلوچستان

2 گروه پژوهش هنر/دانشکده هنر و معماری/دانشگاه سیستان و بلوچستان/زاهدان

چکیده

نقش ترکیبی و تزیینی «انسان-خط» در هنرهای صناعی دوره سلجوقیان ترکیبی از سر و بدن انسان‌ها به ‌صورت استیلیزه و انتزاعی در حالات و موقعیت‌های مختلف، به همراه خطوط نوشتاری رایج آن دوران همانند خط کوفی و خط نسخ است. این نقش با ساختاری متنوع از نقوش پیشین آن دوران، هماهنگ با اجزا، کادر و حتی مکان نقش‌اندازی شده، به‌کار رفته است. عناصر بصری و نقوش هندسی نقش اصلی را در قسمت‌های مختلف این ترکیب تزیینی به عهده گرفته‌اند که این ویژگی آن را به یکی از نقوش متمایز، مناسب در بسیاری از زمینه‌های طراحی گرافیک نیز تبدیل کرده است. بررسی ساختار و مفصل‌بندی این خط نگاره‌هایی که به تصویرسازی بسیار نزدیک ‌شده و در پژوهش‌های هنر اسلامی کمتر بدان پرداخته شده است، می‌توانند علاوه بر آشنایی با نوآوری‌ها و کیفیت خاص شیوه‌های هنری این دوره به دلیل قابلیت‌های گرافیکی بالای ساختار این ترکیبات در جهت بهره‌گیری در انواع آثار هنری من‌جمله آثار گرافیکی و گرافیک‌های متحرک نیز رویکردی نوین محسوب ‌‌شوند. سؤالاتی که مطرح می‌شوند عبارتند از :
1. نحوه اتصالات در ترکیبات «انسان-خط»نگاری چگونه است؟
2. کدام شیوه خطاطی و حساسیت بخشی در ترکیبات «انسان-خط»نگاری بیشتر مؤثر بوده است؟
فرضیات مطرح : در این نقش ترکیبی، نحوه اتصالات نقوش انسانی به کتیبه‌ها در چهار حالت کلی : اتصال کامل صورت‌های انسانی به ساقه‌های حروف نوشتاری، تقسیم فضا به دو بخش بالایی و پایینی، تلفیق فیگورهای انسانی و خطوط نوشتاری و در نهایت جاسازی نقوش انسانی درمیان کلمات و عبارات به‌صورت تفکیک شده، مشاهده می‌‌‌شود. از میان شیوه‌های خطاطی، خط نسخ در میان این کتیبه‌ها بیشتر دیده می‌شود، همچنین در ابتدای کار، استفاده از تنوع نقوش در ترکیب کلمات و قرارگیری در شکل مشخص، به عنوان شیوه‌هایی بارز از نظر نگارندگان در ساختار کلی و حساسیت بخشی به ترکیبات «انسان-خط»نگاری بسیار مؤثر بوده‌اند.
هدف از این تحقیق شناخت مبنای ساختار نقوش ترکیبی «انسان-خط» در هنرهای صناعی دوران سلجوقی است، که می‌توانند قابلیت‌های تجسمی بالایی را در شاخه‌های گوناگون هنرهای معاصر نیز داشته باشند. در خصوص ساختار و مفصل‌بندی نقوش ترکیبی «انسان-خط»سلجوقیان به‌صورت خاص تاکنون پژوهشی صورت نگرفته است.
این تحقیق به روش توصیفی-تحلیلی انجام شده و منابع کتابخانه‌ای، مقالات و سایت‌های معتبر مورد استفاده قرار گرفته‌اند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The study of the Structure and Articulation of “Human-Script” Compound in the Artificial Arts of the Seljuk Era

نویسندگان [English]

  • Alireza Taheri 1
  • sahar sadeghi 2
1 Member of the Faculty of Arts, University of Sistan and Baluchestan.
2 Art Research Group / School of Art and Architecture / University of Sistan and Baluchestan / Zahedan
چکیده [English]

The combined and decorative motifs of the "human-script" in the artificial arts of the Seljuk period are a combination of the head and body of human in a stylized and abstract manner in various moods and situations, along with the common script lines of that era, such as Kofi and Naskh script lines. These motifs have been used with a diverse structure of the earlier motifs of that era, in harmony with the components, frame, and even painted place. Visual elements and geometric motifs play a major role in the various parts of this decorative composition, which made it as a distinctive and appropriate motif in many fields of graphic design. Reviewing the structure and articulation of these illustrated-lines , which became very close to the illustration and were less addressed in the Islamic art researches, in addition to the familiarizing with the innovations and the specific quality of the artistic practices of this era, due to the high graphical capabilities of the structure of these compounds can be considered as a new approach in order to use in the variety of artworks including graphic arts and animated graphics.
Research Questions
1. How is the jointing in "human-script" compounds?
2. Which calligraphy techniques and sensitivity Method were the most effective one in "human-script" compounds?
Hypotheses
In these combined motifs, the Jointing (fastening) method human motifs to inscriptions are seen in four general modes: the complete joint of human faces to the stems of written letters, the division of space into two upper and lower parts, the combination of human figures and script lines, and, finally, placing the human motifs between the words and phrases separately.
In these inscriptions, Nask script is more commom than the other calligraphy technique. Also, at the beginning of the work, in terms of the authors, using the variety of motifs in the composition of words and positioning in a specific form, as prominent methods, have been very effective in the general structure and the sensitivity of the "human-script" compounds.
The purpose of this research is recognizing the basis of the structure of combined "human-script" motifs in the artificial arts of the Seljuk era, which can have great visual features in various branches of contemporary arts. So far, no specific research has been done on the structure and articulation of combined "human-script" motifs of the Seljuk era. This research was done by descriptive-analytical method and also library resources, articles and valid websites were used.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Human-line
  • Seljuk art
  • Kofi script line
  • Naskh handwriting
  • scripts structure
• اتینگهاوزن، ریچارد و گرابر، الگ. 1378. هنر و معماری اسلامی. ت : یعقوب آژند. تهران : سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها (سمت).
• احسانی، محمدتقی. 1382. هفت‌هزار سال هنر فلزکاری در ایران.  تهران : انتشارات علمی و فرهنگی.
• احمدی‌نیا، محمدجواد. 1393. طراحی حروف در رساله جهادیه. نخستین کتاب فارسی چاپ شده در ایران. فصلنامه مطالعات ملی کتابداری و سازماندهی اطلاعات، 25 (3) : 150-129.
• افروغ، محمد و نوروزی‌طلب، علیرضا . 1391. تحلیل و بررسی مفاهیم نجومی به عنوان شکل و صور تزیینی آثار فلزی دوره سلجوقی مطالعه موردی : آبریز برنجی. فصلنامه نگره، (21): 84-68.
• تجویدی، اکبر. 1375. نگاهی به هنر نقاشی ایران از آغاز تا قرن دهم هجری. چاپ دوم. تهران : وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سازمان چاپ و انتشارات.
• خزایی، محمد و موسوی‌حجازی، بهار. 1391. زبان و بیان در هنر فلزکاری ایران: دوره اسلامی تا حمله مغول، نشریه کتاب ماه هنر، (165) : 17-4.
• شکراللهی‌طالقانی، احسان‌الله. 1394. پژوهشی دیگر در خط‌کوفی، نقد و معرفی کتاب پژوهش‌نامه خط‌کوفی. فصلنامه نقد کتاب هنر، 2(5): 130-119.
• طاهری، علیرضا. 1390. درخت مقدس، درخت سخنگو و روند شکل گیری نقش واق. فصلنامه علمی-پژوهشی باغ نظر، 8 (19): 54-43.
• علی‌بیگی، رضوان و چارئی، عبدالرضا. 1388. سیر تحول خط‌کوفی در نگارش قرآن‌های سده اول تا پنجم هجری و بررسی ساختار آن. فصلنامه نگره، (12) : 8-5.
• فتحی، لیدا. 1386. خط نوشته‌ها، روی پارچه‌های دوره اسلامی. دو فصلنامه مدرس هنر، 2 (2) : 75-63.
• کاتلی، مارگریتا و هامبی، لوئی. 1376. هنر سلجوقی و خوارزمی. ت : یعقوب آژند. تهران : انتشارات مولی.
• کونل، ارنست. هنر اسلامی. 1384. ت : هوشنگ طاهری. چاپ پنجم. تهران : انتشارات توس.
• موسوی‌لر، اشرف‌السادات و نمازعلیزاده، سهیلا. 1391. چهره‌نگاری سلجوقی؛ تداوم فرهنگ بصری مانوی، مطالعات تاریخ فرهنگی. پژوهش‌نامة انجمن ایرانی تاریخ، 4(13): 105-85.
• نجابتی، مسعود. 1394. خط در گرافیک. تهران : شرکت چاپ و نشر کتاب‌های درسی ایران.
• وارد، ریچل. 1384. فلزکاری اسلامی. ت : شایسته‌فر، ‌مهناز. تهران : مؤسسه مطالعات هنر اسلامی.
• ویلسون، اوا. 1386. طرح‌های اسلامی. ت :  محمدرضا ریاضی. تهران : انتشارات سمت.
• Blair, Sh. S. (1998a). Islamic Inscriptions. United Kingdom: Edinburgh University Press.
• Blair, Sh. S. (1998b). EPIGRAPHY iii. Arabic inscriptions in Persia. Encyclopaedia Iranica, Vol. VIII (5). Available from: www.iranicaonline.org/articles/epigraphy-iii, (Last Updated: December 15, 2011): 490-498.
• Dimand, M. S. (1945). Saljuk Bronzes from Khurasan’ The Metropolitan Museum of Art Bulletin. New Series, The Metropolitan Museum of Art, 4 (3), : 87-92.
• Pedone, S.  & Cantone, V. (2013). The pseudo-kufic ornament and the problem of cross-cultural relationships between Byzantium and Islam. Opuscula historiae atrium, vol. 62, iss. Supplementum: 120-136.
• Porter, V. (2010). The Arabic inscriptions on the Maître Alpais and the British Museum ciboria, in The Heritage of ‘Maître Alpais’ Edited by Susan La Niece, Stefan Röhrs and Bet McLeod. British Museum Research papers, (182): 17-20.
• www.davidmus.dk, accessed 23/3/2017.